Posts in category: Fabryki

1. Nazwa obiektu: Radomska Fabryka Wyrobów Metalowych „Polmetal”

1a. Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: „Unja”, „Syrena”, „Blaszanka”, „Polmetal”, Fabryka Kuchni „Acanta”

2. Adres obiektu: ul. 1905 Roku 26/28 (dawniej Marywilska 39)

3. Czas powstania obiektu: 1922 r.

3a. Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: po 1957 r. – budowa głównych budynków fabrycznych; 2004 r. – wyburzenie części budynków fabrycznych

4. Projektant obiektu: nieznany

5. Zleceniodawca obiektu: Radomskie Zakłady Wyrobów Emaliowych

6. Opis obiektu: Zabudowania Radomskiej Fabryki Wyrobów Metalowych „Polmetal” zachowały się w szczątkowym stanie, przy zbiegu ulic 1905 Roku i Tytoniowej. Od strony ul. 1905 Roku znajduje się dawny biurowiec zakładu o prostej bryle kubicznej, pięciokondygnacyjny. Od strony ul. Tytoniowej do biurowca przylega część dawnych hal produkcyjnych przedsiębiorstwa. Są to budynki wzniesione jako konstrukcje żelbetonowe, obecnie opuszczone i zrujnowane. Część dawnego biurowca zagospodarowana jest przez Radomską Szkołę Wyższą, działa tu także bar.

7. Historia obiektu: Longin Raszewski w monografii „Przemysł Radomia”, wydanej w 1970 r. pod red. Stefana Witkowskiego, podaje, że zakład powstał w 1922 r. w miejscu dawnej cegielni Karscha i początkowo w dość prymitywnych warunkach produkował naczynia emaliowane. W 1928 r. wprowadzona została do asortymentu przedsiębiorstwa blacha cynkowana i produkcja objęła wytwarzanie wiader ocynkowanych. Kryzys ekonomiczny miał spowodować przerwy w działalności zakładu w latach 1929-1931 i 1934-1936. W 1937 r. miała zostać przywrócona produkcja naczyń emaliowanych. Z kolei z „Encyklopedii Radomia” Jerzego Sekulskiego można się dowiedzieć, że początki przedsiębiorstwa sięgają 1933 r., kiedy przy ówczesnej ulicy Marywilskiej 39 w pomieszczeniach Radomskiej Fabryki Chemicznej swą działalność rozpoczęła Fabryka Naczyń Emaljowanych „Unja” sp. z o. o, dając prapoczątek późniejszemu „Polmetalowi”. Firma ta zarejestrowana została przez Sąd Okręgowy w Radomiu 11 września 1933 r., otrzymując pozwolenie na trzyletnią działalność, z możliwością przedłużenia na kolejne trzy lata. Przedsiębiorstwo zatrudniała kilkaset osób i tak reklamowało się w prasie: „Unja. Fabryka Naczyń Emaljowanych Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w Radomiu, uruchomiona kapitałem wyłącznie polskim, jest jedyną tego rodzaju placówką przemysłową w kraju. Popierając przemysł krajowy wypieracie najskuteczniej kapitały obce i zwalczacie w ten sposób bezrobocie”. Pomimo szczerych chęci coś w działalności firmy musiało pójść nie tak, skoro już po dwóch latach – 31 sierpnia 1935 r. – walne zgromadzenie udziałowców wyraziło zgodę na otwarcie procesu likwidacji spółki, która ostatecznie 30 września 1936 r. wykreślona została z Rejestru Handlowego. Na jej bazie niebawem powstała jednak kolejna Fabryka Naczyń Emaljowanych, tym razem z przydomkiem „Syrena”. Jej utworzenie nastąpiło 17 stycznia 1939 r. W okresie okupacji przedsiębiorstwo trafiło pod zarząd niemieckiej firmy „Emailgeschirr und Zinkwarenfabrik A.G.” i działało jako Fabryka Naczyń Emaliowanych i ocynkowanych „Radom”. Z reklamy firmy z okresu okupacji dowiadujemy się, że: „produkuje wszelkiego rodzaju: Naczynia emaliowane: garnki, bańki do mleka, miseczki, miednice, wiadra, czerpaki, konewki, lejki, czajniki, talerze i inne naczynia dom. Użytku. Naczynia ocynkowane: wiadra, wanienki, polewaczki i inne”. W tym czasie zatrudnienie w fabryce wynosiło ponad 200 osób. Działalność przedsiębiorstwa kontynuowana była po zakończeniu II wojny światowej pomimo zniszczeń i wywiezienia przez Niemców części maszyn i urządzeń. Przez cały okres PRL przedsiębiorstwo wielokrotnie przechodziło ewolucję zarówno w dziedzinie przedmiotu produkcji, jaki i samej nazwy firmy. We wrześniu 1945 r. zakład podporządkowany został Kieleckiemu Zjednoczeniu Wyrobów z Blachy. W marcu 1948 r. zrezygnowano w emalierstwa i przedsiębiorstwo przekształcono w Zakład Opakowań Blaszanych nr 2. Pod tym szyldem fabryka działała w latach 1949-1952 i produkowała m.in. puszki do konserw i pudełka do pasty. Po reorganizacji w latach 1953-1956 w zakładzie rozpoczęto produkcję… rur wydechowych, tłumików i podnośników hydraulicznych do samochodów „Star”. Zakład został wówczas podporządkowany przemysłowi motoryzacyjnemu i nazwany Radomskimi Zakładami Sprzętu Motoryzacyjnego. W połowie lat 50. XX w. przedsiębiorstwo przejęło Zakłady Elektrotechniczne Gałęzowski-Müller „Wulkan” i po kolejnej reorganizacji (1957 r.) stało się Radomskim Przedsiębiorstwem Sprzętu Gospodarczego. Firma uzyskała duży kredyt inwestycyjny, rozbudowała zakład (powstaje zachowana częściowo do dziś charakterystyczna zabudowa industrialna), zmodernizowała linię produkcyjną i wdrożyła nowe technologie. Rozpoczęto wówczas produkcję kuchenek gazowych, z których zakład słynął aż do końca lat 90. XX w. W 1964 r. w tytule przedsiębiorstwa ponownie pojawia się pierwotny element nazewniczy – odtąd działa pod firmą Radomskie Zakłady Wyrobów Emaliowanych. W 1976 r. uruchomiona została produkcja kuchenek elektrycznych. Wkrótce fabryka weszła na krótko w skład Zakładów Metalowych „Predom-Łucznik” im. gen. Waltera. W 1981 r. zakład na powrót się usamodzielnił i przyjął nazwę, z którą jest najczęściej kojarzony – Radomska Fabryka Wyrobów Metalowych „Polmetal”. Transformacja ustrojowa i działalność w warunkach wolnego rynku nie były łatwym czasem dla przedsiębiorstwa. Nadzieje na jego przetrwanie dawało jeszcze przekształcenie go w 1996 r. w spółkę akcyjną o nazwie Fabryka Kuchni „Acanta”, ale i te wkrótce zawiodły. W związku z malejąca liczbą zamówień przedsiębiorstwo zostało zlikwidowane w 1999 r.. Teren zakładu wykupiła Kielecka Centrala Materiałów Budowlanych. W 2004 r. kolejny właściciel wyburzył część zabudowy pofabrycznej, na której miejscu powstały supermarket i stacja benzynowa. Ocalały budynek biurowy stał się siedzibą Radomskiej Szkoły Wyższej.

8. Literatura, źródła:

Fabryka Naczyń Emaljowanych „Syrena” sp. z o.o., w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 75.

Fabryka Naczyń Emaljowanych „Unja” sp. z o.o., w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 75.

Radomska Fabryka Wyrobów Metalowych „Polmetal”, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 259-260.

Raszewski L., Radomskie Zakłady Wyrobów Emaliowanych, w: Przemysł Radomia, pod red. S. Witkowskiego, Lublin 1970, s. 218.

1. Nazwa obiektu: Zakłady Handlowo-Przemysłowe „Stemar”

1a. Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Radomska Fabryka Papy i Smarów „Stemar”, „STEMAR”,

2. Adres obiektu: ul. Metalowa 2 (dziś Metalowa 11)

3. Czas powstania obiektu: 1916 r.

3a. Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: 1921 r. – wzniesienie neogotyckiego budynku fabrycznego

4. Projektant obiektu: Henryk Nowakowski

5. Zleceniodawca obiektu: Marian Józef Szmorliński (zm. 12 IV 1968 r.), Stanisław Brzozowski (1889-1944)

6. Opis obiektu: Zachowany do dziś budynek fabryczny znajduje się pomiędzy ulicami Metalową i Odrodzenia na Glinicach. Wzniesiony został jako okazały gmach w układzie bazylikowym w modnym stylu neogotyckim. Budynek posiada trzy „nawy”, z których środkowa jest wyższa. Pierwotnie nakryta była dwuspadowym dachem, który od połaci nakrywających niższe segmenty fabryki oddzielały okna świetlikowe (obecnie obiekt posiada jedną, dwuspadową połać dachu nad wszystkimi trzema „nawami”). Obydwa szczyty budynku zwieńczone są schodkowo i ozdobione metalowymi chorągwiami z datą „1921”. Budynek na wysokości parteru i w wyższej kondygnacji środkowej „nawy” wyposażony jest w rząd dużych okien doświetlających wnętrze. Po wschodniej stronie budynku, znajdował się symetrycznie umieszczony ryzalit z szerokimi drzwiami wejściowymi do fabryki. Dawniej nad dach budynku wyrastał wysoki komin. Pierwotny, neogotycki budynek fabryczny z czerwonej cegły obecnie jest otynkowany.

7. Historia obiektu: Początki przedsiębiorstwa sięgają 1916 r. i wiążą się z założeniem przez Mariana Józefa Szmorlińskiego (zajmował się działem handlowym) i Stanisława Brzozowskiego (prowadził dział techniczny) handlu materiałami budowlanymi i świadczenia usług remontowo-budowlanych. Co ciekawe, jednym z pierwszych zleceń, jakie otrzymała firma, był remont radomskiego dworca kolejowego, zniszczonego (podpalonego) w 1915 r. przez wycofujące się wojska rosyjskie. W 1917 r. Szmorliński i Brzozowski otworzyli Dom Techniczno-Handlowy, w którym sprzedawali artykuły metalowe, m.in. blachę, kotły, czy narzędzia. Biuro Domu mieściło się przy Placu 3 Maja 1, skład zaś na ul. Zgodnej 6. Ważną datą w dziejach przedsiębiorstwa był lipiec 1919 r., kiedy to właściciele uruchomili Radomską Fabrykę Smarów „Stemar”. W asortymencie produkcji oprócz smarów znalazły się też oleje, tektura smołowa (papa), oraz opał. Wkrótce, w 1921 r. ukończony został okazały budynek fabryczny, wzniesiony w stylu neogotyckim według projektu technika miejskiego Henryka Nowakowskiego. Pozwoliło to przedsiębiorstwu rozszerzyć ofertę o roboty dekarskie, asfaltowe i izolacyjne oraz produkcję wyrobów korkowych i przetwórstwo chemiczne. Nie bez znaczenia dla rozwoju zakładu było także posiadanie własnej rampy kolejowej. W rozwoju firmy nie przeszkodził nawet pożar z 30 maja 1923 r., który zniszczył zabudowania zakładu (w ciągu kilku tygodni je odbudowano). Istotne zmiany w dziejach przedsiębiorstwa zaszły w listopadzie 1926 r., kiedy to Stanisław Brzozowski odsprzedał swoje udziały wspólnikowi Marianowi Szmorlińskiemu. W 1932 r. jedna z położonych w pobliżu zakładu ulic, w nawiązaniu do jego działalności, nazwana została Smolną. Przedsiębiorstwo w końcu lat 30 XX w. tak reklamowało się w specjalnym folderze, wydrukowanym przez drukarnię Trzebińskich:

„Odpowiednia izolacja i dobre pokrycie dachowe, to ochrona całości budynku. Tektury dachowe i preparaty izolacyjne wyrabiane w naszej fabryce z najlepszych surowców, dają całkowitą gwarancję dobrych wyników przy ich zastosowaniu w budownictwie. Kryjcie dachy tekturą filcowo-bitumiczną „STEMOLIT”, kolorową tekturą filcowo-bitumiczną „EMALIT”, patentowaną tekturą filcowo-bitumiczną uzbrojoną impregnowaną tkaniną jutową „FIBIZOL”. Reperujcie i konserwujcie zniszczone dachy „STEMOLAKIEM” i „STEMOKITEM”. Izolujcie ściany i fundamenty „STEMIZOLEM”. W celu zabezpieczenia muru od wilgoci i przenikania wody stosujcie do zaprawy cementowej emulsję „STEMUR”. Fabryka była jedną z pierwszych w dziejach miasta, która swój rozwój oparła na wypracowaniu własnej marki i linii produktów, których nazwy odwoływały się do firmy. Dodatkowo renomę przedsiębiorstwa budowano poprzez upublicznianie licznych rekomendacji dla jego produktów, nadsyłanych przez rożne znane osoby i firmy. Fabryka „Stemar” w okresie międzywojennym w szczytowym momencie (sierpień 1939 r.) zatrudniała 95 pracowników (w 1923 r. – tylko 17). Prosperity nie przerwał nawet wybuch II wojny światowej. 3 lutego 1940 r. przy ul. Hożej 57 w Warszawie otworzona została filia Fabryki (po dwóch latach przekształcona w oddział). Mniej szczęścia miał „Stemar” już po zakończeniu wojny. Zakład działał do początku lat 50. XX w., kiedy to został zlikwidowany. W 1952 r. w zabudowaniach pofabrycznych umieszczono Techniczną Obsługę Rolnictwa. Obecnie na terenie dawnego przedsiębiorstwa „Stemar” mieszczą się m.in. zakład obróbki metali i serwis samochodowy, a zachowany budynek fabryczny – choć mocno zniekształcony i zaniedbany – stanowi cenne dziedzictwo industrialnej architektury Radomia sprzed 100 lat.

8. Literatura, źródła:

Folder reklamowy Zakładów Handlowo-Przemysłowych „Stemar” (reprodukcja ze zbiorów Tomasza Staniszewskiego)

Handel i przemysł Ziemi Radomskiej i Kieleckiej. II. Dział chemiczny, „Słowo” 12 IX 1923, nr 206, s. 3.

Zakłady Handlowo-Przemysłowe „Stemar”, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 360.

Zakłady Przem.-Handlowe “Stemar”, „Ziemia Radomska” 22 IV 1934, Nr specjalny A (poświęcony przemysłowi województwa kieleckiego), s. 24.

1. Nazwa obiektu: Radomska Fabryka Farb i Lakierów

1a. Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Przetwórnia Olejów Roślinnych, „PORSA”, „RAFIL”

2. Adres obiektu: ul. Czarna 29

3. Czas powstania obiektu: 1917 r.

3a. Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: 1920-1921 – wzniesienie pierwotnego kompleksu zabudowy przemysłowej; 1951-1955 – rozbudowa i modernizacja zakładu

4. Projektant obiektu: Henryk Nowakowski

5. Zleceniodawca obiektu: Pierwsza Krajowa Chemiczna Przetwórnia Drzewa – Józef Adler, Maurycy Tencler, Zygmunt Klonowski i S-ka

6. Opis obiektu: Kompleks fabryczny znajduje się pomiędzy ulicami Czarną i Chemiczną na Młodzianowie. Zajmuje plac o kształcie zbliżonym do trójkąta prostokątnego, którego boki mają długość 400 x 250 x 450 m. Na teren zakładu prowadzi bocznica kolejowa od pobliskich torów, biegnących wzdłuż ul. Czarnej. Zabudowania fabryki otwiera frontowy budynek biurowy, mieszczący także sklep firmowy. Jest to niewielki dwupiętrowy obiekt z wykuszem we froncie. Kompleks przedsiębiorstwa tworzy ponadto szereg budynków produkcyjnych i hal magazynowych, wzniesionych w większości jako proste obiekty o kubicznych kształtach, bez ozdób architektonicznych.

7. Historia obiektu: W listopadzie 1917 r przy ul. Czarnej 29 na Młodzianowie swoją działalność rozpoczął zakład ekstrakcji karpiny i wyrobu pokostów. Już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, 25 lutego 1920 r., firma została zarejestrowana przez sąd jako „Pierwsza Krajowa Chemiczna Przetwórnia Drzewa – Józef Adler, Maurycy Tencler, Zygmunt Klonowski i S-ka”. O dalekosiężnych planach twórców przedsiębiorstwa świadczył kompleks zabudowań przemysłowych zakładu, wzniesiony w latach 1920-1921 według projektu technika miejskiego Henryka Nowakowskiego. Budynki tworzące zespół industrialny otrzymały ciekawą, neogotycką architekturę i wyraźnie wyróżniały się na tle innych radomskich zakładów przemysłowych. W skład zabudowań weszły m.in.: wieża ciśnień, kotłownia z wysokim kominem, dwie smolarnie, terpentyniarnia, kilka pawilonów produkcyjnych i magazynów, laboratorium oraz dom mieszkalny. Firmę w 1923 r. przekształcono w spółkę akcyjną o nazwie „Przetwórnia Olejów Roślinnych SA” (POR-SA) i po upływie kilku lat (1926) zlikwidowano w niej ekstrakcję karpiny i wyrób pokostów. W zamian skupiono się na produkcji farb olejnych i lakierów. W tym czasie fabryka tak reklamowała swoje produkty: „Emalia lakierowa PORSA-FLEX potania ułatwia wykonywanie wszelkich prac malarskich szczególnie odświeżanie rowerów, samochodów, mebli, galanterii, drzwi i okien. Daje się polerować”. Pod szyldem „PORSA” zakład zasłynął wytwarzaniem wysokiej jakości produktów, używanych np. od 1935 r. przez Polskie Zakłady Lotnicze do malowania samolotów bojowych takich jak: PZL P.11c, PZL.23 Karaś, a także starszych maszyn przechodzących generalne remonty. Dynamiczny rozwój firmy przerwała II wojna światowa. W sierpniu 1942 r. Niemcy usunęli polski zarząd spółki i zmienili nazwę na Lackfabrik „Porsa” Aktiengesellschaft in Radom. W połowie 1944 r. okupanci przeprowadzili ewakuację wszelkich urządzeń, ruchomości, surowców, półwyrobów i wyrobów gotowych oraz wyposażenia laboratorium. Cały majątek fabryki wywieźli pociągami na Śląsk i dalej do Niemiec (90% parku maszynowego i surowców znalazło się w Hamburgu). Po wojnie zdołano ocalić i rewindykować tylko niewielką ich część, co pozwoliło w maju 1945 r. wznowić produkcję, lecz tylko w minimalnym zakresie. W 1947 r. fabryka została upaństwowiona. Decyzją władz nadzór nad zakładem przejął Centralny Zarząd Przemysłu Chemicznego w Gliwicach. 28 września 1951 r. przedsiębiorstwo otrzymało oficjalną nazwę „Zjednoczone Zakłady Przemysłu Farb i Lakierów. Wytwórnia Nr 2”, a wkrótce potem funkcjonującą do dziś nazwę Radomska Fabryka Farb i Lakierów (RAFIL). W tym czasie, w latach 1951-1955, dokonano rozbudowy i modernizacji zakładu, czego efektem była niemal całkowita zatrata oryginalnego, neogotyckiego wyglądu zabudowań. W trakcie robót wyburzono np. charakterystyczną wieżę ciśnień. W dalszych dziejach firmy był krótki epizod (1976-1981) wcielenia jej do Zakładów Tworzyw i Farb „Pronit” w Pionkach. W okresie PRL fabryka prowadziła szeroko zakrojone prace nad lakierami nitrocelulozowymi dla przemysłu samochodowego, głównie w zakresie produktów do konserwacji podwozia, dzięki czemu w latach 1970-2000 RAFIL był głównym dostawcą farb do antykorozyjnego zabezpieczania nadwozi samochodowych dla warszawskiej Fabryki Samochodów Osobowych FSO. Od 1 czerwca 1995 r. przedsiębiorstwo funkcjonuje ponownie jako spółka akcyjna. Wieloletnim Prezesem Zarządu spółki był Ireneusz Kielski (1935-2017). Obecnie przedsiębiorstwo oprócz wytwarzania klasycznych farb i lakierów jest wiodącym w kraju producentem wysoce specjalistycznych systemów antykorozyjnych dla budownictwa i przemysłu chemicznego, hutniczego, spożywczego, maszynowego, energetycznego, motoryzacyjnego, kolejowego, górniczego i petrochemicznego. W 2018 r. głównym udziałowcem radomskiej firmy została Fabryka Farb i Lakierów „Śnieżka”, która podjęła decyzję o budowaniu pod nazwą „RAFIL” marki premium dla specjalistycznych produktów do ochrony i dekoracji metalu. W 2020 r. opracowane zostało nowe logo firmy wraz z całym systemem identyfikacji wizualnej

7a. Artystyczne konteksty obiektu: W 2018 r. puszka farby produkcji Radomskiej Fabryki Farb i Lakierów „Radowil gr-tix” znalazła się w grupie rzeźb-symboli radomskiego przemysłu. Została wyeksponowana w Parku Kościuszki, na murku obok altany. Z kolei widok kompleksu przemysłowego poprzednika „Rafilu” – Przetwórni Olejów Roślinnych S.A. znalazł się na pamiątkowej kartce towarzyszącej spacerowi zorganizowanemu 19 lutego 2019 r. przez Stowarzyszenie Droga Mleczna w ramach akcji „Spacer po Radomiu: Poznajemy radomskie dzielnice – Młodzianów”.

8. Literatura, źródła:

(jp), Farby na lata, „Echo Dnia” 2002, nr 287, s. 7.

Kielski I., „Rafil” dobrze sprywatyzowany. Rozmowa z…, prezesem zarządu Radomskiej Fabryki Farb i Lakierów „Rafil” S.A. [rozm. Janusz Petz], „Echo Dnia” 2000, nr 272, s. 14.

Petz J., Pod skrzydłami Śnieżki zaczęło się odchudzanie Rafilu, „Echo Dnia Radomskie” 2018, nr 105, s. 1.

Petz J., Pożegnanie prezesa Ireneusza Kielskiego, „Echo Dnia Radomskie” 2017, nr 178, s. 5.

Petz J., Znana radomska firma Rafil ma już wiodącego współwłaściciela, „Echo Dnia Radomskie” 2018, nr 46, s. 6.

Radomska Fabryka Farb i Lakierów, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 259.

Radomska Fabryka Farb i Lakierów RAFIL, w: Radom. Fotografie Wojciecha Stana, Radom 2003, s. 142-143.

Radomska Fabryka Farb i Lakierów RAFIL, w: Radom. Fotografie Wojciecha Stana, Radom 2007, s. 156-157.

Rafil S.A. Wyróżnienie w III edycji programu „Mazowiecka Nagroda Jakości”, fachowość, doświadczenie i solidarność, „Biuletyn Informacyjny Izby Przemysłowo-Handlowej Ziemi Radomskiej” 2000, nr 8, s. 18-19.

www.rafil.pl

1. Nazwa obiektu: Zakłady Remontowe Maszyn Budowlanych „ZREMB”

1a. Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: „ZREMB”, Kombinat Napraw Maszyn Budowlanych „ZREMB”, Radomskie Zakłady Mechanizacji Budownictwa „ZREMB”, „Lecznica spycharek”

2. Adres obiektu: ul Mokra 2

3. Czas powstania obiektu: 1967-1970 r.

4. Projektant obiektu: nieznany

5. Zleceniodawca obiektu: Radomskie Zakłady Mechanizacji Budownictwa „ZREMB”

6. Opis obiektu: Budynek Zakładów Remontowych Maszyn Budowlanych składa się z długiego na 120 m frontowego budynku administracyjnego oraz ogromnych hal produkcyjno-naprawczych, które do niego przylegają. Hale te wzniesione są jako żelbetonowa konstrukcja szkieletowa i składają się z siedmiu naw produkcyjnych. Wzniesione są na planie kwadratu o bokach 120 x 120 m (14,4 tys. metrów kwadratowych powierzchni). Hale w połaci dachu w każdym z siedmiu segmentów posiadają 20 rzędów okien świetlikowych. Przed kompleksem hal z budynkiem administracyjnym, z prawej strony stoi jeszcze czterokondygnacyjny biurowiec zakładu.

7. Historia obiektu: Początki przedsiębiorstwa sięgają 1954 r., kiedy to w ramach deglomeracji Warszawskiego Okręgu Przemysłowego zakład remontujący maszyny budowlane przeniesiono do Radomia. Początkowo mieścił się przy ul. Żeromskiego 57, zajmując teren po Radomskich Zakładach Terenowych Metalowo-Drzewnych (wcześniej działał tu Zakład Elektrotechniczny Gałęzowski-Müller „Wulkan”). Przedsiębiorstwo otrzymało też nieruchomość należącą wcześniej do Chaima Mordki Dena po zlikwidowanej garbarni „Elgold” przy ul. Mokrej 24. Początkowo Zakłady zajmowały się remontem maszyn i urządzeń dla budownictwa i przemysłu materiałów budowlanych. Po pewnym czasie także produkcją takich maszyn – np. spycharki RSG (Radomska Spycharka Gąsienicowa). Jedna z najważniejszych dat w dziejach przedsiębiorstwa to 1 stycznia 1965 r., kiedy to na podstawie Zarządzenia nr 329 Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dnia 31.12.1964 r. powołane zostały Zakłady Mechanizacji Budownictwa „ZREMB” w Radomiu. Wkrótce – w latach 1967-1970 – przy ul. Mokrej 2, kosztem ponad 200 mln zł, wzniesiony został olbrzymi kompleks fabryczny. W ciągu pierwszych pięciu lat działalności przedsiębiorstwa w nowej odsłonie (1965-1970) dziesięciokrotnie wzrosła jego produkcja, a zatrudnienie powiększyło się ze 176 do 760 osób. Od 1 lipca 1972 r. Zakłady stały się jednostką organizacyjną Zjednoczenia Mechanizacji Budownictwa „ZREMB”, co dało początek ich wiodącej i nadrzędnej roli nad innymi przedsiębiorstwami tej branży w Polsce. Od 1 stycznia 1975 r., zgodnie z Zarządzeniem nr 137/Or Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych, radomskie przedsiębiorstwo wykonywało funkcję firmy prowadzącej w stosunku do Gliwickich Zakładów Mechanizacji Budownictwa „ZREMB” oraz Krakowskich Zakładów Napraw Maszyn Budowlanych „ZREMB”. W tym roku radomskim zakładom, na podstawie Zarządzenia nr 35/74 Naczelnego Dyrektora Zjednoczenia Mechanizacji Budownictwa „ZREMB” z dn. 21.12.1974 r., przekazany został także Zakład w Ciechanowie. Z dniem 1 stycznia 1977 r., na podstawie Zarządzenia nr 215/Or Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dn. 21.12.1976 r., radomskie zakłady oraz: Krakowskie Zakłady Napraw Maszyn Budowlanych „ZREMB”, Katowickie Zakłady Produkcji Części Zamiennych Maszyn Budowlanych „ZREMB” i Krakowskie Zakłady Odlewnicze „ZREMB” połączone zostały w przedsiębiorstwo państwowe o nazwie Kombinat Napraw Maszyn Budowlanych „ZREMB” z siedzibą w Radomiu. W skład Kombinatu weszło także dziewięć innych zakładów prowadzonych według zasad wewnętrznego pełnego rozrachunku gospodarczego. Zakład Napraw Maszyn Budowlanych w Radomiu stał się zakładem wiodącym. W 1982 r., na podstawie Zarządzenia nr 356/Or Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dn. 26.08.1982 r., Kombinat uległ podziałowi: z dniem 1 lipca 1982 r. Zakład Napraw Maszyn Budowlanych w Radomiu oraz Zakład Badawczo-Rozwojowy przekształciły się w przedsiębiorstwo Radomskie Zakłady Mechanizacji Budownictwa „ZREMB”, a pozostałe zakłady utworzyły samodzielne przedsiębiorstwa. Wkrótce (1 X 1982 r.) z radomskich zakładów wydzielono Zakład Badawczo-Rozwojowy, przekształcając go w przedsiębiorstwo państwowe: Zakład Produkcyjno-Remontowy i Usług Technicznych „ZREMB” w Radomiu. W 1988 r. radomskie przedsiębiorstwo przekształcono z kolei w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, której organem założycielskim i sprawującym nad nim nadzór stał się Minister Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa. Lata 90. XX w. i związana z nimi transformacja ustrojowa to trudny czas w dziejach zakładów. Skupiły się one na naprawach maszyn drogowych oraz produkcji i regeneracji części zamiennych i podzespołów. Przedsiębiorstwo nie sprostało jednak wymaganiom wolnego rynku. W 1999 r. decyzją Wojewody Mazowieckiego w zakładach wszczęto postępowanie naprawcze, a z dniem 15 grudnia 1999 r., na mocy jego Zarządzenia nr 171 z dn. 04.11.1999 r., wprowadzono zarząd komisaryczny. Nie osiągnięto jednak pożądanego skutku. 12 lipca 2000 r. V Wydział Gospodarczy Sądu Rejonowego w Radomiu wydał postanowienie o upadłości Zakładów. Ostateczne wykreślenie Radomskich Zakładów Mechanizacji Budownictwa “ZREMB” z Krajowego Rejestru Sądowego nastąpiło 22 sierpnia 2007 r. Obecnie w części hal dawnego „ZREMB-u” działa Spółka „ZREMBUD”, założona w 2000 roku przez doświadczoną kadrę zarządzająca i inżynierską z branży konstrukcji stalowych i napraw maszyn budowlanych, kontynuując poniekąd tradycje jednego z największych radomskich przedsiębiorstw okresu PRL-u.

8. Literatura, źródła:

aku, ZREMB upadł, „Słowo Ludu” 2000, nr 161, s. 2.

Błaszczyk S., Aktywni kulturalnie – aktywni zawodowo (Kultura w zakładach pracy), „Wojewódzki Informator Kulturalny” 1979, nr 10, s. 39-41.

(DAN), Własnościowa łamigłówka. Warszawski “Bumar” zainteresowany “Zrembem”, „Echo Dnia” 1997, nr 250, s. 10.

Daszewski A., Kłopot z działką. Nie można rozpocząć prywatyzacji “Zrembu”, „Echo Dnia” 1997, nr 88, s. 11.

Jak uratować “Zremb”? Załoga stopniała 3-krotnie. Nowe spycharki w produkcji, „Dziennik Radomski” 1993, nr 218, s. 1, 4.

Podlipniak P., Zero produkcji, „Gazeta Wyborcza” 1997, nr 113, dod. „Gazeta w Radomiu”, nr 113, s. 2.

Zając T.M., Potentatowi na imię “Zremb”, „Słowo Ludu” 1969, nr 128, s. 6.

Zając T.M., “Zremb” perłą przemysłową Zamłynia. Kolos za 200 mil. zł, „Życie Radomskie” 1970 nr 113, s. 6.

Zakłady Remontowe Maszyn Budowlanych „ZREMB”, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 363.

1. Nazwa obiektu: Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego

1a. Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Warsztaty Wagonowe/Warsztaty Główne Wagonowe/Warsztaty Mechaniczne Kolei Państwowych nr 2

2. Adres obiektu: ul. Tadeusza Mazowieckiego 2

3. Czas powstania obiektu: 1887 r.

3a. Ważniejsze rozbudowy obiektu: lata 20. XX w. – budowa nowej, dużej hali remontowej; 1926-1928 r. – budowa biurowca i remizy przy ul. Słowackiego 30

4. Projektant obiektu: arch. Alfons Pinno (?) – biurowiec przy ul. Słowackiego 30

5. Zleceniodawca obiektu: Dyrekcja Kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej

6. Opis obiektu: Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego składają się z szeregu budynków ulokowanych na północny-wschód od dworca, pomiędzy torami, ul. Słowackiego i Mazowieckiego (wcześniej Domagalskiego). Właściwe budynki warsztatowe wzniesione zostały jako hale naprawcze w industrialnym, zbliżonym do neogotyku stylu. W skład ZNKT wchodzą ponadto charakterystyczne budynki biurowca i zakładowej remizy strażackiej, stojące wzdłuż ulicy Słowackiego. Budynek strażnicy posiada drewnianą wieżyczkę. Okazały jest także wzniesiony w stylu eklektycznym (łączącym cechy renesansu i baroku) budynek biurowy – trzykondygnacyjny, o urozmaiconej bryle. Przy ul. Mazowieckiego znajduje się charakterystyczny budynek zakładowej wieży ciśnień ZNTK. Na terenie zakładu, obok budynku wartowni przy ul. Mazowieckiego, w 1991 r. wybudowany został spiżowy pomnik św. Katarzyny Aleksandryjskiej – patronki kolejarzy.

7. Historia obiektu: Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego są jednym z najstarszych i nieprzerwanie działających przedsiębiorstw przemysłowych w mieście. Powstały wkrótce po oddaniu do użytku Kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej (później Kolei Nadwiślańskiej), jako zaplecze remontowo-mechaniczne tej drogi żelaznej. Zadaniem zakładów było przede wszystkim remontowanie wszelkiego rodzaju wagonów oraz dokonywanie napraw lokomotyw. Jako jeden ze strategicznych obiektów przemysłowych Radomia ZNTK kilkakrotnie ulegały zniszczeniu wskutek działań obu wojen światowych. Jako pierwsi halę remontową warsztatów wysadzili w powietrze Niemcy (28 X 1914 r.), po nich dzieło zniszczenia dokończyli Rosjanie, którzy wycofując się z miasta w lipcu 1915 r. podpalili dworzec i warsztaty kolejowe.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. (warsztaty, tak jak dworzec i cała kolej, przejęte zostały przez Polaków 3 listopada) zakład został upaństwowiony i otrzymał nazwę Warsztaty Wagonowe. Wkrótce wybudowana została nowa, duża hala naprawcza i zakład przyjął nazwę Warsztaty Główne Wagonowe. Okres prosperity przedsiębiorstwa zaowocował wybudowaniem w latach 1926-1928 budynku biurowego i zakładowej straży pożarnej przy ul. Słowackiego. Lata II RP to także czas rozkwitu działalności społeczno-kulturalnej na terenie zakładu. Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości jego pracownicy ufundowali witraże do budującego się kościoła mariackiego, obecnej katedry. W międzywojniu pracownicy objęci byli troskliwą opieką socjalną: działały stołówka zakładowa, kolonie letnie, pomoc doraźna dla potrzebujących. Na terenie zakładów funkcjonowały ponadto: biblioteka z czytelnią „Zespół”, Kolejowe Koło Pań, Rodzina Kolejowa i Kolejowe Towarzystwo Humanitarne. W 1921 r. ze Skarżyska do Radomia przeniesiona została Państwowa Szkoła Techniczna Kolejowa, której siedziba do 1932 r. znajdowała się na terenie zakładów (w tym roku przeniesiona została do nowego budynku przy ul. Kościuszki i otrzymała nazwę Państwowa Średnia Szkoła Techniczna).

Kolejna zawierucha w dziejach ZNTK nadeszła wraz z wybuchem II wojny światowej. Wskutek niemieckich nalotów bombowych z pierwszego tygodnia września 1939 r. obiekty ZNTK ponownie w swych dziejach uległy zniszczeniu. Gdy wojna dobiegała końca, wycofujący się z Radomia Niemcy zrabowali maszyny i oprzyrządowanie zakładów, a nawet zdemontowali tory bocznicowe i zerwali dachy z budynków. W pierwszych latach PRL zakłady zostały szybko odbudowane i uruchomione. Prowadziły naprawę taboru kolejowego, urządzeń mechanicznych i produkowały części zamienne do wagonów. Z nadejściem 1 stycznia 1966 r. Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego zaprzestały remontów taboru i po gruntownej modernizacji rozpoczęły produkcję na rzecz Fabryki Lokomotyw w Chrzanowie oraz Fabryki Samochodów Ciężarowych w Starachowicach. W 1988 r. w zakładach rozpoczęto produkcję pociągów ratowniczych, precyzyjnych części taboru kolejowego, a także osprzętu sieci trakcyjnej. Transformacja ustrojowa i następujące po niej lata 90. XX w. to trudny okres w dziejach ZNTK. Ważyły się losy zakładów. Wskutek prywatyzacji od 1 września 2000 r. przedsiębiorstwo działa jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Trudności finansowe rozwiązywane były m.in. poprzez rozbiórkę niektórych budynków (lata 2002-2003) czy sprzedaż innych (np. budynku biurowca z ul. Słowackiego). Obecnie wiele z charakterystycznych zabudowań ZNTK niestety stoi pustych i niszczeje. W 2015 r. pojawiła się nadzieja na tchnięcie nowego życia w zakłady – ogłoszono, że na terenach ZNTK powstanie serwisownia i myjnia pociągów Kolei Mazowieckich. Od tego czasu, choć minęło już 5 lat, zdołano ledwie wykupić grunty dla potrzeb planowanego przedsiębiorstwa (2019). W 2020 roku rozpoczęto budowę rozjazdu kolejowego, mającego prowadzić do powstającego zakładu.

8. Literatura, źródła:

Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 361.

W. M. Putkiewicz, Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego „Radom” w Radomiu 1887-1987. Studium monograficzne historyczno-ekonomiczne w stulecie powstania, Radom 1987.

N. Kosiński, Monografia?, „Tygodnik Radomski” 1987, nr 5, s. 9.

W. M. Kowalik, Radomski dworzec kolejowy, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2003, nr 2, s. 8,12.

1. Nazwa obiektu: Fabryka Bryczek i Powozów Karola Nakoniecznego

2. Adres obiektu: ul. Traugutta 39

3. Czas powstania obiektu: 1906 r.

4. Projektant obiektu: nieznany

5. Zleceniodawca obiektu: Karol Nakonieczny (zm. 31 XII 1958 r.)

6. Opis obiektu: Fabryka Bryczek i Powozów Karola Nakoniecznego znajduje się przy zbiegu ulic Traugutta (dawniej Długiej) i Narutowicza. Tworzy ją niewielka nieruchomość składająca się z podwórza oraz zabudowań z początku XX wieku: piętrowego budynku stojącego plecami do sąsiedniej oficyny z ul. Traugutta 41, którego niższa kondygnacja spełniała funkcje rzemieślnicze, górna zaś przeznaczona była na mieszkanie właściciela; właściwych budynków fabrycznych, zlokalizowanych od strony ul. Narutowicza, tworzących kształt litery „U” (ta część zakładu została zburzona w 2012 r.). W okresie rozkwitu działalności najważniejszym punktem warsztatu było palenisko, nazywane przez właściciela „kotliną kowalską”. Obok stało kowadło, dalej szlifierka, tokarka, spawarka i inne sprzęty. Od strony ulicy Traugutta na teren fabryki prowadzi ozdobna, kowalskiej roboty brama z bogatą symboliką. Na furtce ukazany jest w artystyczny sposób orzeł, na przęsłach bramy zaś inicjały właściciela „K” i „N”, numer posesji „39”, herb Radomia oraz symbol rzemiosła kowalskiego (kowadło, młot i fragment koła zębatego). W górnych segmentach bramy i furtki ukazane są jaszczury i motyle. Także w dalszej części ogrodzenia ukazany jest w kole orzeł polski (obecnie zasłonięty banerami reklamowymi).

7. Historia obiektu: Początki działalności Fabryki Bryczek i Powozów Karola Nakoniecznego sięgają 1906 roku. Firma od samego początku działała w tym samym miejscu (jej dawny adres – sprzed zmiany nazwy ulicy w 1932 r. i odwrócenia kierunku biegu numeracji posesji – to Długa 30) i posiadała charakter przedsiębiorstwa rodzinnego (choć w lepszych czasach zatrudniała uczniów: kowali, stolarzy, malarzy). Głównym przedmiotem jej działalności była produkcja bryczek, dorożek, wolantów, karet, powozów i sań. Wyroby fabryki uchodziły za dobre jakościowo i cieszyły się dużym zainteresowaniem wśród nabywców. Kupowali je ziemianie, hrabiowie, proboszczowie, fabrykanci, a także inne znane w mieście, regionie i kraju osobistości. Wyroby zakładu do dziś znajdują się w wielu miejscach Polski, np. w Łańcucie, czy stadninach w Kozienicach i Popielnie. W okresie PRL-u wśród mieszkańców Radomia krążyła legenda, że bryczkę w zakładzie Nakoniecznego zamówił sam Józef Piłsudski (według innej relacji – prezydent Ignacy Mościcki). Wprawdzie właściciele temu zaprzeczali, natomiast potwierdzili, że powóz z ich fabryki zamówił np. ambasador Belgii. Pojazdy wyprodukowane przez Nakoniecznego trafiały także na inne zagraniczne rynki – między innymi do Czech czy na Węgry. W okresie prosperity zakładu (lata międzywojenne) w fabryce produkowano jeden pojazd tygodniowo, a jej właściciel w 1933 r. wybrany został członkiem Rady Nadzorczej Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Radomskich.

Po śmierci założyciela w końcu 1958 r. firmę przejął jego syn Karol Tadeusz Nakonieczny. Wraz z rozwojem motoryzacji malało zapotrzebowanie na tradycyjne bryczki i powozy (zamówienia na bryczki niemalże zanikły około 1970 r.). Fabryka zmieniła profil działalności – nadal zajmowała się renowacją bryczek i powozów (m.in. dla Muzeum Wsi Radomskiej, gdzie znajduje się kilka pojazdów produkcji Nakoniecznego), ale realizowała także zlecenia wykonywania żelaznych bram, krat czy ogrodzeń. W latach 80. XX w. dawna fabryka była już tylko jednoosobowym zakładem rzemieślniczym. Ostatni właściciel zakładu zmarł 9 VI 2000 r.

Za wymowny koniec wiekowej tradycji Fabryki Bryczek i Powozów Karola Nakoniecznego można uznać czerwiec 2012 r. Wtedy to wyburzone zostały zabudowania dawnej fabryki, po tym jak zawaliła się część dachu obiektu, grzebiąc symbolicznie w gruzach ostatnią, niedokończoną bryczkę. Obecnie teren dawnej fabryki porastają chaszcze, a piękna, zabytkowa brama zaczyna się rozpadać, świadcząc dobitnie o definitywnym końcu epoki pojazdów konnych.

8. Literatura, źródła:
Fabryka Bryczek i Powozów Nakoniecznego Karola, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 73.
M. Rusek, Powóz zabiorą do Skansenu?, „Gazeta Wyborcza” Radom, 2012, nr 137, s. 23.
K. Kasińska, Ostatni z Radu, „Tygodnik Radomski” 1983, nr 35, s. 8-9.
https://hnwu2l.webwavecms.com/traugutta-39

Nazwa obiektu: Fabryka Płytek Ceramicznych „Marywil”

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: RZMO

Adres obiektu: ul. 1905 Roku 21 / Marywilska

Czas powstania obiektu: 1897-1898 r.

Ważniejsze rozbudowy obiektu: 1954-1960 r.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Towarzystwo Akcyjne Płytek Ceramicznych „Marywil”

Opis obiektu: Zabudowania dawnej fabryki tworzy kompleks budynków znajdujących się na obszernej działce pomiędzy ul. Marywilską, 1905 Roku, Gdyńską i nieistniejącą już bocznicą kolejową. Budynki przedstawiają cechy charakterystyczne dla powojennej architektury przemysłowej – prostota bryły, niemal całkowity brak detalu architektonicznego. Od strony ul. Marywilskiej przetrwały charakterystyczne łukowate bramy zamykające przejazd pomiędzy dwoma budynkami Fabryki. Specyficzny wygląd posiada także budynek z wysoką nadbudową, widoczny dobrze z głównego dziedzińca kompleksu oraz od strony ul. Gdyńskiej.

Historia obiektu: Korzenie radomskiej fabryki płytek ceramicznych sięgają 22 października 1896 r., kiedy to z siedzibą w belgijskim Liege powołana została firma pod nazwą „Towarzystwo Akcyjne Płytek Ceramicznych w Warszawie” (od 22 sierpnia 1912 r. spółka zmieniła nazwę na „Towarzystwo Akcyjne Płytek Ceramicznych MARYWIL”). W momencie powstania kapitał zakładowy spółki wynosił 1.100.000 franków, podzielonych na 4.400 akcji o nominale 250 franków. Jej założycielami i głównymi akcjonariuszami zostali wiodący przemysłowcy branży ceramicznej i finansowej z pogranicza Belgii, Luxemburga i Niemiec. Radomska fabryka została wzniesiona przez wykwalifikowanych pracowników firmy Lamberty, Servais & Cie pod kierownictwem Eduarda Beckinga. Prace nad budową fabryki trwały w latach 1897-1898 r. Kocioł parowy typu kornwalijskiego został dostarczony na specjalne zamówienie już w styczniu 1897 r. przez renomowane Zakłady Kotlarskie i Mechaniczne W. Fitzner i K. Gamper z Sosnowca – te same, które 30 lat później dostarczyły zbiornik do wieży ciśnień na Glinicach. Jeszcze w trakcie budowy ruszyła produkcja i pojawiła się pierwsza reklama fabryki w „Przewodniku Ilustrowanym po Warszawie, Łodzi i terenach fabrycznych”. Firma specjalizowała się w produkcji posadzek i dachówek cementowych, prasowanych, różnokolorowych, posadzek terakotowych, cegiełek do wykładania ścian (licówek). Już w 1899 r. „Marywil” uczestniczył w Wystawie Przemysłowo-Rolniczej w Radomiu obejmującej wytwórczość całej guberni. Do wybuchu I wojny światowej fabryka rozwijała się pomyślnie i systematycznie zwiększała swój potencjał produkcyjny i handlowy. W ciągu pierwszych 15 lat zwiększyła wartość produkcji czterokrotnie, a zatrudnienie wzrosło do 320 pracowników. Po odrodzeniu Polski, wskutek niepewnej sytuacji gospodarczej belgijscy właściciele postanowili zakład sprzedać. W grudniu 1923 r. – nowymi właścicielami zostali radomscy Żydzi Abram Chil Korman z synem Mordką Dawidem. Ci w niespełna rok później (18 listopada 1924 r.) sprzedali ją ze znacznym zyskiem Fabryce Porcelany i Wyrobów Ceramicznych w Ćmielowie. Z kolei 26 listopada 1926 r. w posiadanie fabryki wszedł znany polski przemysłowiec Stanisław Burtan wraz z małżonką Anielą. Pod jego rządami firma odniosła prawdziwy sukces gospodarczy. Zaprzestano całkowicie produkcji płytek ceramicznych oraz terakoty, a w ich miejsce pojawiły się wyroby kamionkowe, na które, w dobie odbudowy kraju i inwestycji infrastrukturalnych, rósł krajowy popyt. Obok nich dominującym przedmiotem wytwórczości stały się materiały ogniotrwałe, tzw. szamoty. Firma przeszła kolejne epizody, od czasów okupacji niemieckiej (Marywil Schamotte- und Steinwarenfabrik), przez lata gospodarki socjalistycznej w PRL-u (Radomskie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych), po czasy transformacji ustrojowej kończąc. Firma niestety nie przetrwała ciężkich lat 90. XX w. – dnia 2 czerwca 1998 r. Sąd Rejonowy w Radomiu ogłosił jej upadłość. Dziś w zabudowaniach dawnego „Marywilu” działają różne firmy i mieszczą się rożne sklepy i punkty usługowe. Ale bynajmniej nie jest tak, że po radomskim „Marywilu” nie został żaden ślad – wszak kolorowe płytki produkowane w fabryce przez około 30 lat zdobią do dziś setki, o ile nie tysiące posadzek kamienic, zakładów, fabryk i kościołów w całej Polsce i nie tylko. Podziwianie piękna posadzek warto zacząć od odwiedzin radomskich kamienic…

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 226.
T. Staniszewski, Marywil – historia wykładana płytkami, „Rocznik Historii Papierów Wartościowych” 2012, s. 7-48.

Nazwa obiektu: Fabryka Wyrobów Fajansowych na ul. Okulickiego

Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: „Radimp”

Adres obiektu: ul. Leopolda Okulickiego 8 (dawniej Mleczna)

Czas powstania obiektu: XIX-XX w.

Projektant obiektu: nieznany

Zleceniodawca obiektu: Fryderyk August Schnierstein/ Abraham Rottenberg/ Zakład Płytek i Wyrobów Sanitarnych

Opis obiektu: Zabudowania fabryczne znajdują się w głębi działki. W obecnym kształcie pochodzą z rozbudowy i modernizacji zakładu przeprowadzonej w okresie PRL

Historia obiektu: Ulica Leopolda Okulickiego, przy której znajduje się zakład, to dawna Grobla Mleczna – wyprostowana i usypana w 1821 r. W miejscu, gdzie nieprzerwanie od 1900 r. – jako bodaj najdłużej działająca fabryka tej branży w Polsce – funkcjonuje Zakład produkujący galanterię sanitarną, w 1818 r. rozpoczęła się nowożytna era radomskiego garbarstwa. Wówczas to, nad rzeką Mleczną, zakład garbarski wybudował tu Fryderyk August Schnierstein. Zapoczątkowane dzieło kontynuował po nim od 1827 r. jego brat August, zaś od 1853 r. – Karol Frölich. Perypetie garbarskie zakończyły się w tym miejscu wraz z upływem XIX w. W 1900 r. w odkupionych zabudowaniach pierwszą Wytwórnię Wyrobów Fajansowych założył tu Szmerek Brams. Zakład ten w 1907 r. przejął i znacznie rozwinął Abraham Rottenberg. Na wiele dziesięcioleci symbolem fajansówki stał się słonik (wyroby sanitarne z tym znakiem do dziś znajdują się w wielu domach w Radomiu i Polsce). W latach 30. XX w. fabryka  Rottenberga oferowała klientom między innymi: miski klozetowe “Panama”, “Columbia”, “Sanitas”, “Włoska” i “Turecka”; umywalki “Venus”, “Era”, “Milano”, Lux”, “Silex”, “Omega”, “Roma” oraz bidety “Piccolo”. Tuż przed wybuchem II wojny światowej zakład zatrudniał ponad 150 pracowników. Dalsze losy fabryki odzwierciedlają burzliwe dzieje Polski – podczas wojny zakład przejęli Niemcy, a po 1945 r. został upaństwowiony. Tym sposobem w 1949 r. obiekt przyjął nazwę Fabryka Fajansu „Radom I”, a rok później został połączony z Wytwórnią Płytek Ściennych M.L. Chmielarz, tworząc Zakład Płytek i Wyrobów Sanitarnych. Fabryka z ul. Okulickiego przez lata była jedną z nielicznych w Polsce produkujących płytki fajansowe do kuchni i łazienek. W 1989 r. Fabryka wraz z Centralą Exportowo-Importową „Impexmetal” utworzyła spółkę „Radimp”. Ta w 1996 r. z kolei przejęta została przez prywatną firmę „Elbar-Katowice” zachowując swą nazwę. Ostatecznie fabryka stała się własnością Armatury Kraków i (zmieniając początkowo nazwę na „Armadimp”) funkcjonuje do dziś jako firma produkująca ceramikę sanitarną.

Artystyczne konteksty obiektu: Dziedziniec Zakładu „Armadimp” w czerwcu 2015 r. stał się miejscem jednego z przystanków na trasie organizowanej przez Ośrodek Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska” imprezy „Anima Urbis – Dusza Miasta”, podczas której mieszkańcy przemierzają Radom w poszukiwaniu tytułowej duszy miasta i odwiedzają na co dzień niedostępne miejsca i obiekty.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 84-85, 354, 361-362.

Nazwa obiektu: Zakłady Odlewnicze Kindta

Adres obiektu: ul. Staromiejska 8/10

Czas powstania obiektu: 1862 r.

Projektant obiektu: technik miejski Henryk Nowakowski (hala montażowa z 1921 r.)

Zleceniodawca obiektu: Ludolf Kindt, Gustaw Kindt

Opis obiektu: Zespół budynków po dawnej odlewni jest przykładem niewielkiego kompleksu przemysłowego. Zabudowa składa się z dwóch podłużnych hal ulokowanych prostopadle do ulicy, oraz trzeciej – wzdłuż tylnej granicy posesji. Hale są jednokondygnacyjne, murowane, o konstrukcji stalowo-drewnianej, trójnawowe doświetlone z boku dwoma poziomami okien. Ściany wykonane z cegły ceramicznej, z charakterystycznym, typowym dla architektury przemysłowej, ceglanym detalem. Otwory okienne pomimo wymiany stolarki zachowały swój dawny charakter i lekkość. Część zakładowych budynków została otynkowana jednak pozostawiono elementy dawnego detalu.

Historia obiektu: Historia budynków wiąże się nieodłącznie z firmą rodziny Kindtów, założoną w 1856 r. przez Ludolfa Kindta pn. Fabryka Machin i Robót Ślusarskich L. Kindt w Radomiu. Zakład zajmował się produkcją odlewów na potrzeby budownictwa m. in. wsporników balkonowych, balustrad schodów (które do dziś można oglądać w radomskich kamienicach) i już w latach 70. XIX w. był dosyć rozwiniętą, dobrze prosperującą firmą. W 1872 r. małżeństwo Kindtów wykupiło działkę sąsiednią pod rozbudowę zakładu, czasowo na niej zamieszkując; w latach 1877-1896 przeprowadzono modernizację zakładu rozbudowując warsztaty i dobudowując nową halę. W 1896 r. zaprojektowano w dziedzińcu fabrycznym dwa budynki murowane. W 1914 r. Gustaw Kindt (syn Ludolfa, który przejął firmę po ojcu) zakupił kolejną sąsiadującą działkę z domem murowanym i oficyną. Po zakończeniu I wojny światowej zakład dość szybko uzupełnił straty sprzętu i już w 1919 r. wznowił produkcję  maszyn garbarskich, turbin wodnych i części transmisyjnych. W 1920 firmę przemianowano na: G. Kindt – fabryka maszyn w Radomiu, właściciel Jerzy Kindt (syn Gustawa). W 1921 r. przeprowadzona została rozbudowa hali produkcyjnej i nadbudowa piętra domu mieszkalnego Kindtów. Prace przeprowadzone zostały pod kierunkiem technika miejskiego Henryka Nowakowskiego. W czasie okupacji firma przeszła pod zarząd niemiecki, nie zmieniając profilu produkcji. W 1945 r. fabryka przeszła na własność państwa i została podporządkowana Zjednoczeniu Przemysłu Maszyn Rolniczych w Łodzi. Produkowała maszyny młynarskie, garbarskie, turbiny wodne oraz części do nich, a także odlewy żeliwne i mosiężne. W 2011 r. zburzono budynek mieszkalny. Obecnie zespół przeszedł w ręce prywatne, a na jego terenie funkcjonują różnego rodzaju firmy usługowe.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 357.
Odlewnia Kindta, cz. I. Radom, ul. Staromiejska 8/10. Dokumentacja historyczno-konserwatorska, PKZ – mgr Elżbieta Hryniak, WUOZ w Warszawie delegatura w Radomiu.
https://mpu.radom.pl/opracowania1/architektura-radomia/zaklady-maszyn-i-odlewnia-zelaza

Nazwa obiektu: Zakłady Metalowe „Łucznik”

Inne zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Fabryka Broni, Walter

Adres obiektu: ul. 1905 r. 1-9

Czas powstania: 1923-27 r.

Projektant obiektu: arch. Adolf Buraczewski

Zleceniodawca obiektu: Centralny Zarząd Wytwórni Wojskowych

Opis obiektu: Główny budynek fabryczny został wzniesiony w duchu funkcjonalizmu i modernizmu. Jest to obiekt dwuskrzydłowy z dwoma dziedzińcami wewnętrznymi, trzykondygnacyjny o elewacjach artykułowanych rzędami okien i lizenami, nakryty dachem płaskim. Posiada wzmocnioną konstrukcję na wypadek działań wojennych. Środkowa część skrzydła wschodniego zaznaczona jest niewielkim szczytem schodkowym, na którym umieszczona jest data „MCMXXV”.

Historia obiektu: Decyzję o budowie Fabryki Broni w Radomiu podjął w 1922 r. Centralny Zarząd Wytwórni Wojskowych. Powstała ona w latach 1923-1927 r. na terenie folwarku „Mariackie” przy linii kolejowej Radom-Kielce i bocznicy huty „Lustrzana”. Na potrzeby budowy fabryki przeznaczono ponad 19 ha gruntów. Kierownkiem budowy i pierwszym dyrektorem zakładu został inż. Andrzej Dowkontt, pochodzący z Petersburga technolog, posiadający duże doświadczenie w organizacji zakładów przemysłowych na terenie imperium rosyjskiego. odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta. Jego zastępcą został ppłk Jan Siczek. Autorem planu zabudowy fabrycznej oraz koncepcji architektonicznej budynków osiedla przyzakładowego został arch. Adolf Buraczewski, absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, który studiował także we Francji i Włoszech. W latach 1922-29 był pracownikiem naukowym w Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Do budowy zakładu przystąpiono w 1923 r. Wykonawcą większości obiektów było Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjnych i Budowlanych „W. Pankowski, P. Próchnicki i S-ka” z Warszawy. W 1927 r. udało się zakończyć najważniejsze prace. Działała kotłownia, polerownia, budynek obróbki łoża, strzelnica, studnia artezyjska i wieża ciśnień. Główny budynek fabryki powstał w 1925 r. i zbudowany został przez Polskie Towarzystwo Budowlane. Równolegle realizowane było osiedle mieszkaniowe dla pracowników fabryki. Od 1927 r. zakład pod nazwą „Fabryki Broni w Radomiu” podlegała Zarządowi Państwowych Wytwórni Uzbrojenia. Dyrektorem został inż. Kazimierz Ołdakowski (1878-1940) – technolog (studiował w instytucie Technologii w Petersburgu oraz na Uniwersytecie w Karlsruhe). W latach 20. XX w. pracował w Ministerstwie Przemysłu i Handlu oraz w Centralnym Zarządzie Wytwórni Wojskowych. W tym samym roku zakłady produkowały już kompletną broń kbk „Mauser”. W sumie do 1939 r. gotowych było ok. 470 tys. sztuk karabinów i karabinków „Mauser” oraz ponad 30 tys. sztuk pistoletów „Vis”, którego seryjną produkcję uruchomiono w 1935 r. W wyniku kryzysu gospodarczego od 1929 r. ruszyła również produkcja cywilna – rowery „Łucznik”, które odniosły duży sukces rynkowy w Polsce i na świecie (w tym Chiny, Syria, Chile, Brazylia). W 1930 r. radomski rower otrzymał złoty medal i nagrodę „Grand Prix” na III Międzynarodowej Wystawie w Brukseli. W czasie wojny  fabryka dostała się pod zarząd komisaryczny koncernu Steyer-Daimler-Puch A.G. i produkowała karabiny dla armii niemieckiej. 14 października 1942 r. hitlerowcy rozstrzelali na terenie zakładu 15 pracowników Fabryki Broni. W następnych egzekucjach stracono kolejnych 10 osób zatrudnionych w fabryce. Zbrodnie były skutkiem m.in. wynoszenia z fabryki produkowanej tam broni, którą wykorzystywano dla celów konspiracyjnych. Po wojnie zakłady radomskie po odzyskaniu części maszyn nadal produkowały broń. Jednocześnie  uruchomiono produkcję cywilną (głównie maszyny do szycia i pisania „Łucznik”, ale produkowano również części rowerowe, narzędzia samochodowe, części agd). Do 1990 r. wyprodukowano ogółem 9 milionów maszyn do szycia. Od 1969 r. zaczęto specjalizować się w produkcji maszyn do pisania. W latach 70. XX w. zakłady rozbudowały się o nowe budynki, powstały tez filie na Gołębowie w Radomiu i w Zwoleniu. W tym okresie zatrudnionych było 11 tys. pracowników. Po 1945 r. nazwę zakładów zmieniano wielokrotnie, ale w świadomości mieszkańców Radomia utrwaliła się nazwa Zakłady Metalowe „Łucznik”. Tradycje przedsiębiorstwa kontynuuje nowa spółka „Fabryka Broni „Łucznik”, która w 2014 r. otrzymała nową siedzibę w Wólce Klwateckiej, na północnych obrzeżach miasta.

Literatura, źródła:

J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2012.
R. Metzger, Radom między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1918-1939, Łódź-Radom 2012.
B. Białczak, Radomska Fabryka Broni, „Wczoraj i dziś Radomia” 2003, nr 2.