1. Nazwa obiektu: Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego
1a. Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Warsztaty Wagonowe/Warsztaty Główne Wagonowe/Warsztaty Mechaniczne Kolei Państwowych nr 2
2. Adres obiektu: ul. Tadeusza Mazowieckiego 2
3. Czas powstania obiektu: 1887 r.
3a. Ważniejsze rozbudowy obiektu: lata 20. XX w. – budowa nowej, dużej hali remontowej; 1926-1928 r. – budowa biurowca i remizy przy ul. Słowackiego 30
4. Projektant obiektu: arch. Alfons Pinno (?) – biurowiec przy ul. Słowackiego 30
5. Zleceniodawca obiektu: Dyrekcja Kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej
6. Opis obiektu: Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego składają się z szeregu budynków ulokowanych na północny-wschód od dworca, pomiędzy torami, ul. Słowackiego i Mazowieckiego (wcześniej Domagalskiego). Właściwe budynki warsztatowe wzniesione zostały jako hale naprawcze w industrialnym, zbliżonym do neogotyku stylu. W skład ZNKT wchodzą ponadto charakterystyczne budynki biurowca i zakładowej remizy strażackiej, stojące wzdłuż ulicy Słowackiego. Budynek strażnicy posiada drewnianą wieżyczkę. Okazały jest także wzniesiony w stylu eklektycznym (łączącym cechy renesansu i baroku) budynek biurowy – trzykondygnacyjny, o urozmaiconej bryle. Przy ul. Mazowieckiego znajduje się charakterystyczny budynek zakładowej wieży ciśnień ZNTK. Na terenie zakładu, obok budynku wartowni przy ul. Mazowieckiego, w 1991 r. wybudowany został spiżowy pomnik św. Katarzyny Aleksandryjskiej – patronki kolejarzy.
7. Historia obiektu: Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego są jednym z najstarszych i nieprzerwanie działających przedsiębiorstw przemysłowych w mieście. Powstały wkrótce po oddaniu do użytku Kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej (później Kolei Nadwiślańskiej), jako zaplecze remontowo-mechaniczne tej drogi żelaznej. Zadaniem zakładów było przede wszystkim remontowanie wszelkiego rodzaju wagonów oraz dokonywanie napraw lokomotyw. Jako jeden ze strategicznych obiektów przemysłowych Radomia ZNTK kilkakrotnie ulegały zniszczeniu wskutek działań obu wojen światowych. Jako pierwsi halę remontową warsztatów wysadzili w powietrze Niemcy (28 X 1914 r.), po nich dzieło zniszczenia dokończyli Rosjanie, którzy wycofując się z miasta w lipcu 1915 r. podpalili dworzec i warsztaty kolejowe.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. (warsztaty, tak jak dworzec i cała kolej, przejęte zostały przez Polaków 3 listopada) zakład został upaństwowiony i otrzymał nazwę Warsztaty Wagonowe. Wkrótce wybudowana została nowa, duża hala naprawcza i zakład przyjął nazwę Warsztaty Główne Wagonowe. Okres prosperity przedsiębiorstwa zaowocował wybudowaniem w latach 1926-1928 budynku biurowego i zakładowej straży pożarnej przy ul. Słowackiego. Lata II RP to także czas rozkwitu działalności społeczno-kulturalnej na terenie zakładu. Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości jego pracownicy ufundowali witraże do budującego się kościoła mariackiego, obecnej katedry. W międzywojniu pracownicy objęci byli troskliwą opieką socjalną: działały stołówka zakładowa, kolonie letnie, pomoc doraźna dla potrzebujących. Na terenie zakładów funkcjonowały ponadto: biblioteka z czytelnią „Zespół”, Kolejowe Koło Pań, Rodzina Kolejowa i Kolejowe Towarzystwo Humanitarne. W 1921 r. ze Skarżyska do Radomia przeniesiona została Państwowa Szkoła Techniczna Kolejowa, której siedziba do 1932 r. znajdowała się na terenie zakładów (w tym roku przeniesiona została do nowego budynku przy ul. Kościuszki i otrzymała nazwę Państwowa Średnia Szkoła Techniczna).
Kolejna zawierucha w dziejach ZNTK nadeszła wraz z wybuchem II wojny światowej. Wskutek niemieckich nalotów bombowych z pierwszego tygodnia września 1939 r. obiekty ZNTK ponownie w swych dziejach uległy zniszczeniu. Gdy wojna dobiegała końca, wycofujący się z Radomia Niemcy zrabowali maszyny i oprzyrządowanie zakładów, a nawet zdemontowali tory bocznicowe i zerwali dachy z budynków. W pierwszych latach PRL zakłady zostały szybko odbudowane i uruchomione. Prowadziły naprawę taboru kolejowego, urządzeń mechanicznych i produkowały części zamienne do wagonów. Z nadejściem 1 stycznia 1966 r. Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego zaprzestały remontów taboru i po gruntownej modernizacji rozpoczęły produkcję na rzecz Fabryki Lokomotyw w Chrzanowie oraz Fabryki Samochodów Ciężarowych w Starachowicach. W 1988 r. w zakładach rozpoczęto produkcję pociągów ratowniczych, precyzyjnych części taboru kolejowego, a także osprzętu sieci trakcyjnej. Transformacja ustrojowa i następujące po niej lata 90. XX w. to trudny okres w dziejach ZNTK. Ważyły się losy zakładów. Wskutek prywatyzacji od 1 września 2000 r. przedsiębiorstwo działa jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Trudności finansowe rozwiązywane były m.in. poprzez rozbiórkę niektórych budynków (lata 2002-2003) czy sprzedaż innych (np. budynku biurowca z ul. Słowackiego). Obecnie wiele z charakterystycznych zabudowań ZNTK niestety stoi pustych i niszczeje. W 2015 r. pojawiła się nadzieja na tchnięcie nowego życia w zakłady – ogłoszono, że na terenach ZNTK powstanie serwisownia i myjnia pociągów Kolei Mazowieckich. Od tego czasu, choć minęło już 5 lat, zdołano ledwie wykupić grunty dla potrzeb planowanego przedsiębiorstwa (2019). W 2020 roku rozpoczęto budowę rozjazdu kolejowego, mającego prowadzić do powstającego zakładu.
8. Literatura, źródła:
Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 361.
W. M. Putkiewicz, Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego „Radom” w Radomiu 1887-1987. Studium monograficzne historyczno-ekonomiczne w stulecie powstania, Radom 1987.
N. Kosiński, Monografia?, „Tygodnik Radomski” 1987, nr 5, s. 9.
W. M. Kowalik, Radomski dworzec kolejowy, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2003, nr 2, s. 8,12.
Dodaj wspomnienie