Nazwa obiektu: Mauzoleum Dionizego Czachowskiego
Adres obiektu: Plac 72 Pułku Piechoty
Czas powstania obiektu: 1938 r. (1963 r. – rekonstrukcja)
Projektant obiektu: inż. Kazimierz Prokulski (1880-1952)
Zleceniodawca obiektu: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze
Opis obiektu: Mauzoleum wykonane jest z prostych brył granitowych (szarych i czerwonych) w formie baldachimu wspartego na sześciu słupach, ustawionych na czterostopniowych schodach. Tylna ściana obiektu jest pełna, a w zwieńczeniu, na dwóch płaskich blokach prostopadłościennych ustawiony jest odlany z metalu orzeł. W górnej części baldachimu znajdują się ryte napisy, odwołujące się do miejsc walk Czachowskiego. Od frontu: „SVCHEDNIÓW – PARSZÓW – WĄCHOCK – ŚTY KRZYŻ”. Z prawej: „MAŁOGOSZCZ – PIESKOWA SKAŁA – GROCHOWISKA”. Z tyłu: „STEFANKÓW – LEMIESZE – JEZIORKI – BORJA”. Z lewej: „RZECZNIÓW – BIAŁOBRZEGI – JVRKOWICE – JAWOR-SOLECKI”. Na tylnej, pełnej ścianie wykuto napis: „Z INICJATYWY KS. J. WIŚNIEWSKIEGO / STARANIEM POL. TOW. KRAJOZNAWCZEGO / I KOMITETV BVDOWY ORAZ OFIARNOŚCIĄ / WOJSKA I SPOŁECZEŃSTWA / POMNIK TEN WZNIESIONO / KV CHWALE BOHATERA / PROCHY JEGO PRZENIESIONO / Z BVKÓWNA I ZŁOŻONO DN. 6 XI 1938 R. / W RADOMIV W 75 LETNIĄ ROCZNICĘ / BOHATERSKIEGO ZGONV”. Pod baldachimem mauzoleum umieszczony jest marmurowy sarkofag w formie prostej skrzyni posiadającej na wierzchu ścięte naroża. W przedniej ścianie utrwalono ryty napis: „ Ś. † P. / DYONIZY CZACHOWSKI / PVŁKOWNIK W POWSTANIV STYCZNIOWEM / WOJEWODA WOJSKOWY SANDOMIERSKI / VRODZONY 5 KWIETNIA 1810 ROKV / POLEGŁ NA POLV CHWAŁY / DNIA 6 LISTOPADA 1863 ROKV / POD JAWOREM SOLECKIM”. Wewnątrz mauzoleum, na tylnej, pełnej ścianie znajduje się metalowa tablica z napisem: „1863/1963. ZBURZONY PRZEZ / HITLEROWSKIEGO OKUPANTA / POMNIK / PŁK. D. CZACHOWSKIEGO / W 100-NĄ ROCZNICĘ ŚMIERCI / ODBUDOWAŁO / SPOŁECZEŃSTWO M. RADOMIA”. Na szczycie sarkofagu umieszczona jest metalowa puszka z napisem: „ZIEMIA / Z POBOJOWISK 72 pp / IM. D. CZACHOWSKIEGO / Z WRZEŚNIA 1939 r. / I LAT OKUPACJI HITLEROWSKIEJ / 1939-1945”.
Historia obiektu: Idea sprowadzenia do Radomia szczątków pułkownika zrodziła się wśród działaczy miejscowego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w 70. rocznicę wybuchu powstania, w 1933 r. Rozpędu pomysłowi nadał trzy lata później ks. Jan Wiśniewski. Z jego inicjatywy w 1936 r. powstał Komitet Przeniesienia Prochów i Uczczenia Pamięci płk. Dionizego Czachowskiego. Ogłoszono konkurs na projekt mauzoleum, który wygrał radomski architekt Kazimierz Prokulski. Środki na przedsięwzięte dzieło płynęły od wojska, władz i społeczeństwa. Rozprowadzano też pocztówkę-cegiełkę z wizerunkiem projektu mauzoleum oraz sprzedawano wydaną na początku 1937 r. broszurę Wiktora Jana Paszkowskiego „Pułkownik Dionizy Czachowski – bohater powstania 1863 r.”. 29 października 1938 r. ekshumowano ciało Czachowskiego z cmentarza w Bukównie, i umieszczono w wykonanej z brązu trumience, którą zaprojektował radomski artysta Jędrzej Krysiński. Następnego dnia odbyła się uroczystość przewiezienia trumienki ze szczątkami partyzanta do Radomia – ta ułożona została na lawecie armatniej i całą drogę eskortowana przez żołnierzy stacjonującego w Radomiu 72 Pułku Piechoty, który rok wcześniej Czachowskiego otrzymał za patrona. Szczątki Czachowskiego spoczęły w mauzoleum, które stało pierwotnie przy ul. Żeromskiego, na wysokości prezbiterium kościoła oo. Bernardynów. W uroczystościach wzięli udział m.in. gen. Władysław Bończa-Uzdowski, wojewoda kielecki Władysław Dziadosz, starosta radomski Jan Mieszkowski, prezydent Radomia Józef Grzecznarowski oraz tłumy radomian. Po dwóch latach, decyzją niemieckich władz okupacyjnych, monument został usunięty. Decyzja o jego zniszczeniu zapadła dokładnie 7 września 1940 r. Prace rozbiórkowe przeprowadzone zostały przez radomską firmę budowlaną Stanisława Maruszaka. Wykonano je w ciągu niespełna miesiąca od zapadłej decyzji i zakończono 3 października 1940 r. Dzięki zaangażowaniu radomian pomnik nie został jednak zniszczony. Tworzące go poszczególne bloki granitowe zostały w nieuszkodzonym stanie zabezpieczone na terenie posesji przy zbiegu ulic Reja i Mireckiego. Umożliwiło to odtworzenie mauzoleum w stulecie powstania styczniowego. Monument decyzją władz komunistycznych nie wrócił jednak na plac przed kościołem Bernardynów, ale ustawiony został na skwerze przy zbiegu ulic Malczewskiego, Wernera i Koszarowej, który odtąd nazwano Placem 72 Pułku Piechoty. Znamienne jest także to, że w zwieńczeniu mauzoleum nie zamocowano pierwotnie znajdującego się tam krzyża, lecz ustawiono odlew orła dłuta radomskiego rzeźbiarza Jakuba Zajdensznira. W sarkofagu mauzoleum nie spoczywają już także prochy Dionizego Czachowskiego. Podczas rozbiórki pomnika w okresie okupacji trumna z jego szczątkami została ocalona i potajemnie skryta pod posadzką nawy głównej w kościele Bernardynów. Wydobyto ją dopiero po przeszło 40 latach, 21 marca 1981 r. i złożono w specjalnie wybudowanym sarkofagu przy północnej ścianie kaplicy św. Anny.
Literatura, źródła:
J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 174.
Dodaj wspomnienie