Nazwa obiektu: Pomnik Pamięci Żydów Radomia
Inne, zwyczajowe/ potoczne nazwy obiektu: Pomnik Żydówki
Adres obiektu: Plac po synagodze przy zbiegu ulic Podwalnej i Bóżnicznej
Czas powstania obiektu: 1950 r.
Projektant obiektu: Jakub Zajdensznir (1903-1970)
Zleceniodawca obiektu: Radomscy Żydzi ocaleli z Holokaustu
Opis obiektu: Monument poświęcony pamięci radomskich Żydów posiada niezwykle symboliczną ikonografię i wymowę. Jego podstawa posiada kształt zbliżony do trójkąta i składa się z pięciu stopni. Od frontu do najwyższego stopnia przymocowane są dwie metalowe tablice z napisami po polsku i w jidysz. Treść polskiego napisu brzmi: „ŻYDOM RADOMIA / OFIAROM ZBRODNI / HITLEROWSKICH”. Powyżej ulokowany jest zwężający się ku górze obelisk. Jego frontową elewację zdobi płaskorzeźba. U dołu umieszczonych jest 5 macew, zwieńczonych wyobrażeniem płomienia, a nad nimi znajduje się ekspresyjnie ukazana kobieta z uniesioną wysoko ręką. Postać odczytać można jako symbol tragedii zagłady Żydów i jednoczesne wołanie o pokój, o sprawiedliwość. Cały monument posiada około 5 m wysokości i ogrodzony jest niewysokim płotkiem.
Historia obiektu: Lata II wojny światowej i zbrodnicza ideologia Niemców, która w odniesieniu do Żydów objawiła się poprzez Holokaust, przyniosła niemal całkowitą zagładę żydowskich mieszkańców Radomia. W kwietniu 1941 r. utworzono w mieście dwa getta: duże śródmiejskie, skupione wokół historycznej dzielnicy żydowskiej i mniejsze na Glinicach. Ich likwidacja przeprowadzona została w sierpniu 1942 r. Większość radomskich Żydów zginęła w komorach gazowych Treblinki. Ocaleli nieliczni. Hitlerowcy w czasie wojny doszczętnie zniszczyli żydowski cmentarz oraz synagogę, która rozebrana została tuż po zakończeniu wojny. Na miejscu zniszczonej synagogi w dniu 17 sierpnia 1950 r. – czyli dokładnie w 8 rocznicę likwidacji dużego getta, odsłonięto Pomnik Pamięci Żydów Radomia. Zabiegi związane z jego wybudowaniem trwały w nielicznej lokalnej społeczności ocalałych od 1947 r. Pomnik powstał ze składek radomskich Żydów, którzy przeżyli Holokaust. Monument ulokowano w miejscu niezwykle symbolicznym dla tej społeczności – w sercu dzielnicy starozakonnych, tam gdzie stał ich dom modlitwy. Do budowy pomnika użyto m.in. kamieni pozostałych z rozbiórki synagogi oraz ocalałych macew z cmentarza. Autorem projektu pomnika był rzeźbiarz Jakub Zajdensznir – radomski Żyd, który przeżył zagładę. Artysta ten początkowo studiował sztuki artystyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, później zaś, w latach 1925-1928, w École Nationale Supérieure des Arts Décoratifs w Paryżu. Wojnę przetrwał ukrywając się w jednym z francuskich klasztorów. Po wojnie wrócił do Radomia i ożenił z ocalałą z holokaustu Polą Wajsfus. Co ciekawe Zajdensznir pomnik upamiętniający zagładę swych ziomków projektował już jako katolik. Chrzest przyjął prawdopodobnie jeszcze przebywając we Francji. Małżonkowie Zajdensznirowie pochowani są na cmentarzu przy ul. Limanowskiego w Radomiu (kw. 45a). Podczas uroczystości odsłonięcia monumentu w 1950 r. odbyło się symboliczne przekazanie opieki nad nim ówczesnym władzom miasta. Wybudowanie pomnika było ostatnim aktem, w którym Żydzi wystąpili jako zwarta, odrębna grupa mieszkańców Radomia. Uczczenie pamięci tych co zginęli w czasie wojny stało się zarazem symbolicznym pożegnaniem z miastem tych, którzy ocaleli.
Literatura, źródła:
P. Puton, Ślady społeczności żydowskiej w Radomiu (Ulice, skwery, zaułki…), „Królowa Świata”, 2018, Nr 1, s. 8-9.
Ł. Krzyżanowski, Dom, którego nie było. Powroty ocalałych do powojennego miasta, Wołowiec 2016.
J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012.
S. Piątkowski, Dni życia, dni śmierci. Ludność żydowska w Radomiu w latach 1918-1950, Warszawa 2006.
Szlak Pamięci Radomskich Żydów, folder [Radom, 2017].
Dodaj wspomnienie