Nazwa obiektu: Osiedle Idalin
Adres obiektu: Według Systemu Informacji Miejskiej obszar dzielnicy Idalin ograniczony jest ulicami: Słowackiego, Iwaszkiewicza, Jagodową, Wiertniczą, Wodociągową, Źródłową, Kuronia, Wyścigową, Radomskiego i Grzecznarowskiego. Przedmiotem opisu jest obszar historycznego osiedla Idalin, który tworzą ulice Przejazd, Kalinowa i Mazowiecka wraz z przecznicami.
Czas powstania obiektu: 1937-1939 r.
Projektant obiektu: nieznany
Zleceniodawca obiektu: Stanisława i Bolesław Borkowscy.
Opis obiektu: Osiedle składa się z obszaru dawnego majątku Idalin z dworem (obecnie nie istnieje), obwiedzionego ulicami Idalińską, Przejazd, Piękną i Kalinową, oraz odchodzącej od tego miejsca ulicy Mazowieckiej, stanowiącej główną aleję historycznego Idalina (pierwotnie obsadzoną akacjami). Ulica ta biegnie od centrum dawnego majątku Idalin w relacji północny-zachód – południowy-wschód. Zaprojektowany tak zrąb układu przestrzennego podzielony jest ponadto szeregiem mniejszych, równoległych uliczek, usytuowanych prostopadle do głównej alei osiedla (dzisiejsze ulice: Jagodowa, Sadowa, Wiśniowa, Laskowa, Matejki i Willowa) oraz dróg otaczających założenie dworskie (dzisiejsze ulice Łomżyńska i Biała). Zaprojektowany w ten sposób w latach 30. XX w. układ urbanistyczny został w pełni zrealizowany i przetrwał do dziś praktycznie bez zmian.
Historia obiektu: Przestrzeń, na której znajduje się historyczne osiedle Idalin, pierwotnie wchodziła w skład pobliskiego majątku ziemskiego Malczew (Malczów). Od drugiej połowy XIX wieku aż do II wojny światowej Malczew znajdował się w posiadaniu rodu Kuźnickich. Ta część majątku Malczew, gdzie ostatecznie w okresie międzywojennym powstało osiedle, nie była zabudowana. Tworzyły ją grunty orne, łąki i nieużytki. Pod koniec XIX wieku ten 30-hektarowy, niezurbanizowany skrawek malczewskiego majątku od Franciszka Kuźnickiego (1845-1903) nabył Aleksander Felicjan Wakulski (1845-1920). Jego żoną była pochodząca z niemieckiej baronowskiej rodziny Idalia z Ottomanów von Sztejn. Wakulscy wkrótce na zakupionym obszarze założyli swój własny, odrębny majątek ziemski, i wybudowali dworek z masywną, czworoboczną wieżą. Od tego momentu można mówić o początkach nowopowstającej dzisiejszej dzielnicy Radomia – Idalinie. W swych początkach, czyli u schyłku XIX wieku, graniczył on od strony południowej z macierzystym Malczewem, a od północy – z położonym przy trakcie iłżeckim Długojowem. Na zachód od dworu Wakulskich znajdowały się posiadłość Kalina oraz osada Grzebienie, zaś od strony południowo-wschodniej leżała wieś Janiszpol. Nim Wakulscy zdążyli zadomowić się na dobre w swym nowym lokum, niespodziewanie w wieku 50 lat (29 maja 1905 r.), zmarła Idalia, pozostawiając bezpotomnie męża Aleksandra. To od jej imienia wywodzi się nazwa radomskiej dzielnicy Idalin. Niewiadomą natomiast pozostaje, czy ziemie te „Idalinem” określane były jeszcze za życia małżonki Wakulskiego, czy też – co o wiele bardziej prawdopodobne – nazwane zostały tak po jej śmierci, utrwalając w ten sposób niewysłowiony żal i pamięć owdowiałego ziemianina…
Prawdziwa rewolucja w zagospodarowaniu obszaru dzisiejszej dzielnicy przyszła wraz z drugimi właścicielami Idalina – Borkowskimi. W drugiej połowie lat 30. XX wieku dokonali oni parcelacji swej ziemi, wskutek czego na obszarze dawnych sadów owocowych powstało mądrze zaplanowane i prawidłowo ukształtowane osiedle. Decyzję o parcelacji terenu i przekształceniu ich z rolnych na budowlane Borkowscy podjęli w 1936 roku. W celu dokonania podziału ziemi Bolesław Borkowski zatrudnił wykwalifikowanego geometrę. W wyniku parcelacji powstały 264 działki budowlane, o powierzchni od 400 do 800 m2. Sprzedaż działek trwała w latach 1937-1939. Tym sposobem do wybuchu II wojny światowej praktycznie wszystkie znalazły już nowych właścicieli. W zbiorach rodziny Borkowskich zachował się ciekawy, odręcznie spisany dokument, zawierający imienny wykaz wszystkich nabywców działek, wraz z podaniem ich powierzchni oraz kosztu zakupu. Po upływie roku od rozpoczęcia parcelacji na Idalinie stanęło już kilkanaście pierwszych domów. Działki kupowali głównie robotnicy radomskich zakładów przemysłowych: Fabryki Broni, Zakładów Produkcji Masek Gazowych, a także kolejarze. Zgodnie z umową po wpłaceniu 2/3 wartości sprzedaży działka przechodziła na własność nabywcy (z odpowiednim zapisem w hipotece o przyszłej spłacie długu Borkowskim). Zachętą do kupna działek i osiedlenia się w Idalinie była specjalnie w tym celu wykonana makieta, pokazująca projekt wyglądu dzielnicy. Makietę umieszczono na wystawie sklepu elektrycznego „Siła”, mieszczącego się przy ul. S. Żeromskiego 51 – obok słynnej na całą Polskę restauracji Stanisława Wierzbickiego (później w oknie firmy „H. Derkaczowa” przy ul. Słowackiego 16). Znajdowała się więc w ścisłym centrum Radomia. Taki zabieg reklamowy właścicieli Idalina gwarantował powodzenie i szybkość w znalezieniu chętnych na zakup ziemi. Dodatkowo w lokalnej prasie regularnie pojawiały się ogłoszenia zachęcające do zamieszkania w „osiedlu-ogrodzie” Idalin. Interesującym artefaktem jest także wspomniana makieta przedstawiająca plan przyszłego zagospodarowania osiedla. Jeżeli przyjąć, że przedstawiała rzeczywistą koncepcję zabudowy osiedla (a nie była tylko atrakcyjną wizualnie „naciąganą” reklamą) – na Idalinie miało powstać ekskluzywne, nowoczesne osiedle-ogród (przypomnijmy – rozparcelowany został sad owocowy) z szeregiem modernistycznych budynków jednorodzinnych, podobnych do tych, które znajdują się w Radomiu np. przy ul. Mickiewicza. Niestety wybuch wojny zaprzepaścił realizację tak ambitnego projektu. Już podczas wojny na obszar osiedla zaczęła sprowadzać się ludność wiejska z podradomskich wsi (pierwotni nabywcy działek zaczęli je odsprzedawać ludności napływowej), przenosząc tu wraz ze sobą drewniane, zrębowe chałupy (wiele z nich zachowało się do dziś). Pomimo tego (i faktu niewątpliwego i nagannego zaniedbania głównej alei dzielnicy – ul. Mazowieckiej) historyczne osiedle Idalin do dziś stanowi pozytywny przykład właściwej, planowej parcelacji i urbanizacji przedmieścia Radomia z żywiołowego okresu międzywojnia. Przyglądając się historycznemu obszarowi dzielnicy „z lotu ptaka”, jak na dłoni widać, że jej uporządkowanie przestrzenne wyraźnie odcina się od późniejszej, miejscami chaotycznej zabudowy z czasów PRL.
Literatura, źródła:
Idalin, w: J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe Wydanie, Radom 2012, s. 105.
P. Puton, Idalin. Z dziejów radomskiej dzielnicy, „Wczoraj i Dziś Radomia” 2012, nr 1-4, s. 30-57.
M. Sławicki, Krótka historia urbanizacji dzielnicy Idalin w Radomiu, opracowanie niepublikowane, w zbiorach P. Putona.
Dodaj wspomnienie