Nazwa obiektu: Brama-kapliczka klasztoru oo. Bernardynów
Adres obiektu: ul. Żeromskiego 6
Czas powstania obiektu: XVIII w.
Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: początek XIX w. – nadbudowa bramy o arkadowe zwieńczenie z kopułą
Projektant obiektu: nieznany
Zleceniodawca obiektu: radomski konwent oo. Bernardynów
Opis obiektu: W wydanym w 1961 r. „Katalogu zabytków sztuki w Polsce” (w tomie poświęconym powiatowi radomskiemu) zawarty jest taki opis: Brama od północy, obecnie wolnostojąca, pierwotnie w murze cmentarnym. Z wieku XVIII, murowana, na planie kwadratu, ze sklepionym kolebkowo przejściem; arkadowe otwory wejściowe w ciosowych obramieniach. Druga kondygnacja wiek XIX w formie baldachimu z arkadami na kolumnach, nakrytego kopulastym daszkiem; w niej rzeźba barokowa Chrystusa upadającego pod krzyżem, kamienna. Od 2004 r. brama-kapliczka ponownie wkomponowana jest w odtworzone ogrodzenie zespołu klasztornego oo. Bernardynów.
Historia obiektu: Brama-kapliczka, a konkretnie dolna jej część z arkadowym przejściem, pochodzi jeszcze z czasów I RP. Choć w rejestrze zabytków datowana jest na XVIII wiek, jej korzeni można upatrywać w fortyfikacjach istniejących od XVI w. wokół klasztoru. Niewykluczone zatem, że osiemnastowieczną datację dolnej części bramy-kapliczki można cofnąć nawet o ponad sto lat. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię. Brama-kapliczka nie jest usytuowana symetrycznie względem północnej kruchty kościoła, czyli dzisiejszego głównego wejścia do świątyni, lecz skierowana w stronę pierwotnego wejścia do niej, znajdującego się w zachodnim szczycie. Brama-kapliczka od początku swego istnienia do lat 30. XX w. wkomponowana była w ogrodzenie kompleksu klasztornego. Ogrodzenie to rozebrane zostało prawdopodobnie w związku z budową mauzoleum płk. D. Czachowskiego (1938). Przywrócone zostało (w odmiennej od oryginału formie) po około 70 latach podczas prac konserwatorskich zabytkowego zespołu klasztornego Bernardynów w 2004 r. Ani cytowany „Katalog zabytków sztuki”, ani znajdująca się w radomskiej delegaturze Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków karta ewidencyjna nie wymieniają autora obiektu. Co do dolnej, starszej części bramy można przypuszczać, że wybudował ją któryś z braci zakonników, mieszkających w czasach staropolskich w radomskim klasztorze, czy też sprowadzony w tym celu brat-murarz z któregoś z innych konwentów prowincji. Nieco więcej wiemy o samej rzeźbie Chrystusa, ulokowanej w górnym prześwicie bramy, pod baldachimowym, XIX-wiecznym daszkiem, wewnątrz którego odzwierciedlony jest gwieździsty nieboskłon. To zwieńczenie kapliczki powstało w pierwszej połowie XIX wieku, z pewnością przed 1864 r. (w tymże roku, w numerze 260. „Tygodnika Ilustrowanego”, zamieszczona została rycina ukazująca widok kościoła z bramą-kapliczką w kształcie zachowanym do dnia dzisiejszego). Wracając do rzeźby Chrystusa – podczas konserwacji całej zabytkowej bramy-kapliczki w 2012 r. przeprowadzone zostały badania kamienia, z którego wykuta jest rzeźba. Ekspertyza petrograficzna wykazała, że figura wykonana jest z wapienia pińczowskiego. Jest to o tyle ciekawe, że w pobliżu Radomia, np. w Szydłowcu czy Kunowie, znajdują się bogate złoża piaskowca, którego jednak nie wykorzystano do wykonania rzeźby. Wszystko wskazuje na to, że gotową figurę, wyrzezaną najprawdopodobniej przez jednego ze staropolskich mistrzów kamieniarskich pińczowskiego zagłębia, przywieziono do Radomia znad Nidy. Rzeźba Chrystusa pierwotnie znajdowała się prawdopodobnie w innym miejscu na terenie bernardyńskiego kompleksu klasztornego i do bramy-kapliczki trafiła wraz z XIX-wieczną jej nadbudową. Rzeźba przedstawia Jezusa dźwigającego krzyż, w momencie upadku pod jego ciężarem. Ukazuje pełną postać Syna Bożego. Chrystus upadając pod krzyżem prawą ręką obejmuje jego poprzeczne ramię, lewą zaś wspiera się na głazie. O ziemię wspiera się także prawym kolanem i lewą stopą. Jezus ubrany jest w długą szatę przewiązaną w pasie. Jego głowa, opleciona cierniową koroną, skierowana jest w przód. Zamyślona twarz Chrystusa okolona jest długą, szpiczastą brodą. Do czasu konserwacji z 2012 r. rzeźba posiadała barwną polichromię. Obecnie przywrócono jej naturalną barwę wapienia pińczowskiego. Rzeźba ta 14 maja 1984 r. wpisana została do rejestru zabytków, Nr 37/B/16. Ciekawostką jest, że mniej więcej do połowy XX w. daszek wieńczący dolną część bramy-kapliczki w czterech swych narożach wyposażony był w rzygacze w formie głów smoków (obecnie nieistniejące).
Przechodząc pod arkadą bramy-kapliczki do kościoła oo. Bernardynów należy mieć świadomość, że tą samą drogą przechodzić mogli polscy królowie, a z całą pewnością przechodzili narodowi bohaterowie: Kazimierz Pułaski, Tadeusz Kościuszko, książę Józef Poniatowski, Jan Henryk Dąbrowski, Dionizy Czachowski czy Marian Langiewicz.
Artystyczne konteksty obiektu: Graficzny wizerunek kościoła bernardynów z widokiem bramy-kapliczki, figury Matki Bożej Niepokalanej oraz drewnianego krzyża z cmentarza kościelnego, zamieszczony został w 1864 r. w „Tygodniku Ilustrowanym”. Jest to litografia E. Gorazdowskiego na podstawie szkicu A. Krasowskiego. Widok bramy-kapliczki utrwalili na akwareli: Hans Kober (1921) oraz Andrzej Wajda (11 V 1940). Pierwszy z artystów, o którym nie udało się zdobyć bliższych informacji, był najprawdopodobniej Austriakiem. Do dziś jego akwarele pojawiają się na aukcjach dzieł sztuki w krajach niemieckojęzycznych. W Radomiu pozostawił kilka interesujących akwarel z widokami zabytków miasta z pierwszych lat II RP. Drugi z autorów, Andrzej Wajda (1926-2016), to słynny reżyser i scenarzysta, obdarzony tytułem Honorowego Obywatela Miasta Radomia. W naszym mieście spędził swe młodzieńcze lata. Tu w 1940 r. zainteresował się sztukami plastycznymi. Swe pasje kontynuował po wojnie w Szkole Rysunku, Malarstwa i Rzeźby Wacława Dobrowolskiego. Cykl jego rysunków obrazujący otoczenie klasztoru oo. Bernardynów (także widok muru ze stacjami drogi krzyżowej) i radomskiej Fary znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum im. Jacka Malczewskiego. Są to jedne z pierwszych prac tego znanego później na całym świecie filmowca.
Literatura, źródła:
J. Luboński, Monografja historyczna miasta Radomia, Radom 1907, s. 121.
J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, s. 261.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III, z. 10, pod red. J. Łozińskiego i B. Wolff, Warszawa 1961, s. 30.
D. Kuncewicz, Karta ewidencji zabytku ruchomego – Rzeźba „Chrystus upadający pod krzyżem”, Radom 1981. Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.
Klasztor i kościół ojców Bernardynów, w J. Sekulski, Encyklopedia Radomia. Nowe wydanie, Radom 2012, s. 128.
M. Krawczyk, Bernardyni radomscy. Zarys dziejów, Radom 2016, s. 26.
P. Puton, Radomskie oblicza umęczonego Chrystusa, „Głos Mariacki” 2012, Nr 2, s. 12-16.
P. Puton, Obiekty małej architektury sakralnej wokół zespołu klasztornego oo. Bernardynów, w: Wpisani w dzieje Radomia. Pięćset pięćdziesiąta rocznica przybycia oo. Bernardynów do Radomia (1468-2018), pod red. ks. Michała Krawczyka i Aleksandra Krzysztofa Sitnika OFM, Kalwaria Zebrzydowska 2018, s. 509-550.
W. Bartz, Sprawozdanie z badania petrograficznego, Wrocław 2012, s. 5, w: J. Matwij, E. Błażewicz-Matwij, K. Matwij, Dokumentacja konserwatorska dotycząca prac przy XVIII w. rzeźbie kamiennej „Chrystusa upadającego pod krzyżem”, zlokalizowanej w bramie przed kościołem oo. Bernardynów pw. św. Katarzyny w Radomiu, Łódź 2012, Archiwum Delegatury w Radomiu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, sygn. 667.
Zbiory Muzeum im. J. Malczewskiego w Radomiu, sygn.: MJM.H.1268; MJM.H.2938; Sp.gr.1032.
Dodaj wspomnienie