Nazwa obiektu: Krzyż Straceń Powstańców Styczniowych
Inne, zwyczajowe/potoczne nazwy obiektu: Krzyż Powstańczych Straceń/Krzyż Straceń 1863 r.
Adres obiektu: ul. Warszawska 6
Czas powstania obiektu: 1916 r.
Najważniejsze przebudowy/rozbudowy obiektu: 1933 r. – zastąpienie krzyża drewnianego metalowym; 2018 r. – renowacja metalowego krzyża z niewielkim przesunięciem w bok.
Projektant obiektu: nieznany
Zleceniodawca obiektu: środowisko członków i sympatyków Legionów Polskich zebrane w Komitecie Obchodowym 53. rocznicy wybuchu powstania styczniowego
Opis obiektu: Krzyż znajduje się na wschodniej skarpie ul. Warszawskiej, na północ od Strumienia (Potoku) Północnego. Ustawiony jest na schodkowej (piramidalnej) podstawie utworzonej z betonowych prefabrykatów. Tak ukształtowany cokół otoczony jest z trzech stron słupkami połączonymi ozdobnym łańcuchem. Do przedniej ściany najwyższego stopnia cokołu przymocowana jest mosiężna tabliczka inskrypcyjna, zawierająca następującą treść:
[Godło Powstańczego Rządu Narodowego]
CZEŚĆ BOHATEROM
Powstańcom Styczniowym straconym w Radomiu w latach 1863-1864
przez władze carskie
płk. Zygmunt Chmieleński kw. Modliński mjr Matwiej Bezkiszkin szer. Iwan Lipatow
kpt. Kazimierz Wiśniewski Piotr Janecki kpt. Julian Pilnyj szer. Michaił Żukow
kpt. Franciszek Patek Stefan Fijałkowski podof. Iwan Pawłow szer. Jegor Iwanow
kpt. Leopold Dąbrowski Franciszek Łuszczewski podof. Osip Głotow szer. Kornej Minatyj
kpt. Józef Kosiński Makowski szer. Włas Koreńczuk Gieorgij Chmiel
kpt. Leopold Monseud Tomasz Pastuszek szer. Siergiej Bubnow Paweł Kuzniecow
kpt. Wiktor Tarkowski szer. Naum Pierszyn Jakow Lotkin
kpt. August Jasiński szer. Paweł Rybin
Młodzież Radomia A.D. 22.01.2014
Na szczycie cokołu wznosi się krzyż wykonany z metalowego profilu z ozdobnie wykończonym wnętrzem, na którego ramionach utrwalone są daty 1863 i 1933 (tworzą je mosiężne cyfry).
Historia obiektu: Krzyż Straceń Powstańców Styczniowych – choć jest obiektem niewielkim – posiada długą i bogatą historię, odzwierciedlającą burzliwe dzieje miasta. Krzyż powstał wkrótce po opuszczeniu Radomia przez Rosjan, którzy wskutek działań I wojny światowej na stałe wyszli z miasta w lipcu 1915 r. W styczniu 1916 r. przypadała kolejna rocznica wybuchu powstania styczniowego, którą Polacy pod wojennym zaborem austrowęgierskim mogli pierwszy raz świętować w sposób otwarty i niemalże nieskrępowany. Wtedy to na terenie łąki nad Potokiem Północnym, znajdującej się na skraju koszar wojskowych, gdzie carski zaborca tracił i potajemnie grzebał w nieoznaczonych mogiłach powstańców styczniowych (w Radomiu dotyczyło to przynajmniej 46 osób), z inicjatywy środowiska Legionów Polskich i ich sympatyków postanowiono wznieść krzyż upamiętniający bohaterów zrywu niepodległościowego z lat 1863-1864. Okazało się, że endeckie władze miasta (prezydent Tadeusz Przyłęcki, wiceprezydent Maciej Glogier) nie do końca podzielały zapał tych, którzy za największego wroga Polski uznawali carską Rosję. Wskutek różnych nieporozumień i decydującego sprzeciwu austriackiej komendy miasta 22 stycznia 1916 r. nie dochodzi do postawienia krzyża, który przez pewien czas stoi oparty o zewnętrzne mury kościoła mariackiego. W święto Ofiarowania Pańskiego, 2 lutego 1916 r., dochodzi do spontanicznej próby wzniesienia krzyża na wyznaczonym miejscu – siłą sprawczą inicjatywy jest radomska młodzież szkolna. I tym razem nie dochodzi do szczęśliwego finału akcji: krzyż zostaje wpierw sprofanowany przez austriackich żołnierzy (później zabrany na teren koszar), a dwójka uczniów Szkoły Handlowej Męskiej aresztowana. Ostatecznie radomianom udaje się uzyskać pozwolenie na wzniesienie krzyża, przy czym garnizon austriacki zgadza się na jego posadowienie nie na bezpośrednim miejscu kaźni i wyklętym powstańczym cmentarzysku – lecz na skraju łąki, przy szosie warszawskiej. Uroczyste wzniesienie i poświęcenie krzyża odbyło się w niedzielę 6 lutego 1916 r.
Pierwotny Krzyż Straceń Powstańców Styczniowych był wykonany z nieociosanych dębowych belek, z koroną cierniową na przecięciu ramion. Swym wyglądem nawiązywał jednoznacznie do krzyża ustawionego „własnymi rękami wszystkich mieszkańców miasta, bez różnicy stanu i płci” 8 sierpnia 1861 r. na cmentarzu przy kościele oo. Bernardynów, zniszczonego przez Rosjan po upadku powstania. Stojący przy szosie warszawskiej Krzyż Straceń Powstańców Styczniowych stał się w Radomiu najważniejszym miejscem pamięci narodowej aż do 1925 r. (do powstania Płyty Grobu Nieznanego Żołnierza).
W 1933 r. drewniany Krzyż Straceń Powstańców Styczniowych zastąpiony został trwalszym, metalowym. Co znamienne, jak dotąd nie udało się ustalić, kto był jego fundatorem i kiedy dokładnie nastąpiła zamiana. Najbardziej prawdopodobne wydają się dwie hipotezy. Według pierwszej (potwierdzonej kilkoma relacjami ustnymi) krzyż ufundowała młodzież radomskich szkół średnich. Druga każe fundatora szukać w gronie wojskowych mieszkających we wzniesionym w 1929 r. obok krzyża tzw. bloku oficerskim 72. Pułku Piechoty. Krzyż szczęśliwie przetrwał okres okupacji niemieckiej. W okresie PRL pozostawał w swoistym zapomnieniu. Do świadomości mieszkańców miasta zaczął powracać powoli w latach III RP. Momentem przełomowym była 150. rocznica wybuchu powstania styczniowego, przypadająca w 2013 r. Od tego czasu corocznie przy krzyżu organizowane są uroczystości rocznicowe, których głównym pomysłodawcą jest Dariusz Żytnicki – dyrektor mieszczącego się nieopodal II LO im. M. Konopnickiej. Dzięki corocznej obecności przy obiekcie zauważony został pogarszający się stan jego zachowania, wymagający podjęcia pilnych prac konserwatorskich. Te, dzięki staraniom Społecznego Komitetu Renowacji Krzyża Straceń 1863, szczęśliwie udało się zrealizować w 2018 r. Krzyż został odnowiony ze środków budżetu miasta. Uzyskał nowy cokół i został przesunięty około 4 m na południe od pierwotnego posadowienia. Uroczyste poświęcenie odnowionego Krzyża Straceń Powstańców Styczniowych odbyło się 30 października 2018 r., stanowiąc swoiste preludium obchodów setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości.
Literatura, źródła:
P. Puton, Miejsce i Krzyż Straceń Powstańców Styczniowych, Radom 2019.
Dodaj wspomnienie